نوید شاهد | فرهنگ ایثار و شهادت

والدين اولين كساني هستند كه در ارضاي عواطف انساني و فراهم ساختن معيشت اقتصادي كودكان و ساختن آينده ي درخشان آن ها نقش كليدي داشته و هميشه در تلاش و تكاپو هستند. اما ممكن است شهادت پدر، اين تلاش را متوقف سازد و كودك نسبت به آينده ي خويش احساس دلسردي و نااميدي كرده و در انواع بيماري هاي روحي فرو رود. با توجّه به ويژگي هاي اين قشر و حقوقي كه شهيدان بر همه ي مسلمين دارند، آيا اسلام كه دين جامع و جهاني است به آينده ي كودكان شاهد از نظر اقتصادي و عاطفي و فرهنگي توجه نموده است؟ چگونه؟ در اين مقاله نويسنده با رجوع به قرآن و حديث و سيره ي معصومين عليهمالسلام، كوشيده است تا نگاه اسلام را به اين قشر آسيب پذير مورد بررسي و تحليل قرار دهد.

از دهه 1990ميلادي به اين سو، حجم عظيم و گسترده اي از توليدات علمي رشته هاي گوناگون علوم اجتماعي به موضوع سرمايه ي اجتماعي اختصاص يافته است. همگام با تحول نظريات توسعه اقتصادي، توجه دانشمندان علم اقتصاد توسعه نيز به اين مفهوم جلب گرديد، به گونه اي كه پس از گذشت كمتر از يك دهه از ورود اين مفهوم به ادبيات توسعه اقتصادي، حجم عظيمي از مقالات و مطالعات پيرامون بررسي عمل كرد و نقش آن در رشد و توسعه اقتصادي سامان يافت. توجه روزافزون جامعه علمي به اين موضوع، گذشته از مدگرايي علمي و آكادميك، به ويژگي بين رشته اي و مفهوم پيچيده آن باز مي گردد. از آنجا كه سرمايه ي اجتماعي داراي مصداق ها و كاركردهاي متنوعي مي¬باشد، لازم است مؤلفه ها وعناصر اصلي آن مورد شناسايي قرار گيرد، در غير اين صورت سرمايه ي اجتماعي تنها به عنوان يك مفهوم انتزاعي مطرح بوده و كاربرد سياست گذاري و برنامه ريزي نخواهد داشت. اين نوشتار مي كوشد تا با مراجعه به متون و نصوص اسلامي، با معرفي فرهنگ ايثار و شهادت به عنوان يكي از مؤلفه ها و نماگرهاي اصلي، از طريق ايجاد و تقويت اعتماد تعميم يافته و مشاركت عمومي بر استحكام سرمايه ي اجتماعي در انديشه ديني، موثر واقع گردد. فرهنگ ايثار و شهادت از آن دسته مفاهيم ناب اسلامي است كه مرز روشني ميان نظريات سرمايه ي اجتماعي از منظر اسلام و انديشه متعارف ترسيم مي نمايد. تحقق اين فرهنگ برجسته در كنار آثار و بركات فراوانش مي¬تواند از طريق كاهش هزينه تعاملات و قراردادهاي اجتماعي و تسهيل كنش هاي هدفنمد اجتماعي، نتايج پر ثمري در جامعه از خود برجاي گذارد. از جمله نتايج بسط فرهنگ ايثار و شهادت، كاهش فقر، كارآمدي حكومت و دولت و برقراري امنيت است كه مي¬تواند بستر مناسبي براي تحقق توسعه اقتصادي ايجاد نمايد.

«فرهنگ ايثار و شهادت» از ويژگي هاي اديان الهي به ويژه دين مقدس اسلام است. اساساً ايثار و فداكاري و از خود گذشتگي فقط در منطق اديان الهي مفاد و مفهوم پيدا مي كند. مكتبي كه جهان را منحصر به عالم طبيعت مي داند و عالم غيب و حساب و كتاب و قيامت را انكار مي كند، دليلي ندارد پيروان خود را به ايثار فرا بخواند. هيچ مكتب مادي نمي تواند پيروان خود را بي آنكه انتظار متقابلي از ديگري داشته باشد، به فداكاري دعوت كند. زيرا تنها معيار و ميزان «نفع خويش» است و بس. اگر گذشتن از مال و بخشيدن آن به ديگران هم در اين بينش با تكلفاتي قابل توجيه باشد، از جان گذشتگي به خاطر ديگري هيچ توجيه معقولي ندارد. ايثار و از جان گذشتگي تنها در مكاتبي قابل توجيه است كه فراتر از زندگي در اين دنيا، اعتقاد به زندگي جاويدان در آخرت نيز در آن مطرح باشد. كسي مي‏تواند اهل ايثار و فداكاري باشد كه به سعادتي براي خود پس از مرگ معتقد باشد و به خاطر رسيدن به مقام قرب الهي از خود بگذرد. استقبال از شهادت كه اوج ايثار و فداكاري و از جان گذشتن است تنها از انساني سر مي‏زند كه به عالم غيب و آخرت معتقد باشد؛ از همين رو حضرت امام خميني، رهبر فقيد انقلاب اسلامي در سال هاي آغازين پس از پيروزي انقلاب فرمودند كه مبادا فريب شعارهاي دروغين مكاتب مادي را بخوريد. ايشان شعارهاي «ايثار و از جان گذشتگي» رهبران كمونيسم را فريبه كاري و بازي‏گري مي‏دانست كه به منظور فريب دادن و بهره‏كشي از ساده‏لوحان سر داده مي‏شود(صحيفه ي نور، ج 2، 5 و 18؛ ج 4، 252). «عمليات شهادت‏طلبانه» در اين مقاله به اقدامي اطلاق مي‏شود كه شخصي با قصد قربت و با علم به شهادت و با هدف ضربه زدن به دشمن، به انجام آن مبادرت مي‏ورزد و در اين راه كشته شود. در تاريخ اسلام و سيره ي اولياي الهي بالاخص سالار شهيدان حضرت امام حسين(ع) و يارانش، نمونه ي اين اقدام به چشم مي‏خورد و امروزه نيز با شيوه ي جديد در ممالك اسلامي وجود دارد. در اين مقاله تلاش شده است با تفكيك عمليات استشهادي از عمليات انتحاري، مشروعيت شهادت‏ طلبي در آيات، روايات، سيره ي معصومان و لسان فقهاي شيعه و سني را مورد بررسي قرار دهيم.

«ايثار» از موضوعات بساير مهم و از ارزش هاي بسيار والايي است كه در فرهنگ و انديشه اسلامي جايگاهي خاص را به خود اختصاص داده و نقشي محوري و بنيادين را در حيات اجتماعي و سياسي ايفا مي نمايد. در نگاه اين فرهنگ متعالي، ايثار داراي دو جلوه «جاني» و «مالي» مي باشد كه هر دو در عر صه هاي جنگ حق و باطل و در جبهه و پشت جبهه به ظهور و عينيت در مي آيند. در قرآن كريم آيات فراواني به ايثار و فداكاري با «جان» و «مال» در راه خدا و براي دفاع از اسلام و صيانت از استقلال سرزمين و كشور اسلامي تصريح دارند كه هم مبارزه و جهاد جاني و مالي را كه مي باشد مايه خير و نيكي مي دانند و هم در كنار اين دو، به اصل هجرت در راه خدا كه آن نيز نوعي ايثار و فداكاري مي باشد اشاره دارند و اين عمل و ارزش والا را تجارتي بزرگ با خدا و موجب دست يابي به درجات و مقام و مراتب بالا نزد پروردگار و نيل به فلاح و رستگاري معرفي مي كنند.

بر كسي پوشيده نيست كه فرهنگ شهادت همواره چه نقش شگرفي در رشد و بالندگي مسلمانان در صدر اسلام و همچنين رشد روزافزون اسلام در بين مناطق مختلف جهان در دوره هاي بعدي تاريخ ايفاء كرده است. پيروزي انقلاب اسلامي ايران و تداوم و استحكام روزافزون آن، همچنين مقاومتهاي بي نظير مسلمانان فلسطين در برابر تجاوز و گردن كشي صهيونيستها از نمونه هاي بارز نقش فرهنگ شهادت در دوره ي معاصر مي باشد. اكنون با در نظر گرفتن مقدمه ي بالا، اگر بپذيريم كه فرهنگ شهادت، يكي از اصلي ترين اركان حفظ، بقا و تداوم اسلام و مسلمين در جهان است، آنگاه اين سئوال قابل طرح است كه چگونه مي توان فرهنگ شهادت را پرورش و ترويج داد؟ براي پاسخ گويي به سوال مذكور، قبل از هر تلاشي بايستي به سراغ اسلام و منابع معتبر آن يعني قرآن و عترت رفت. چرا كه شهادت ريشه در اسلام و آموزه هاي قرآني دارد. به همين خاطر، نگارنده بر اين باور است كه براي پاسخ گويي به سوال فوق، ابتدا بايستي مفهوم شهادت در اسلام تبيين گردد. مفهوم پردازي شهادت ما را به سوي مؤلفه هاي بنيادين آن هدايت مي كند. مؤلفه هاي بنيادين مفهوم شهادت عبارتند از آگاهي، بينش و بصيرت، حق جويي، حق گروي و حق گويي، ايمان و عمل صالح، اخلاق متعالي و خدايي، جستجوي رضاي خدا، روشن گري و آگاهي بخشي و بالاخره عدالت جويي، عدالت خواهي و قيام به عدالت. شناسايي عناصر بنيادين مهفوم شهادت، دلالت بر آن دارد كه شكوفايي و پرورش اين عناصر، مقدمه ي رشد و گسترش فرهنگ شهادت است. به عبارت ديگر، رشد و پرورش فرهنگ شهادت، امري پسيني و وابسته به پرورش عناصر نامبرده مي باشد. از اين رو با توجه به نتايج فوق پيشنهاد مي شود كه تمامي نهادهاي تربيتي، شكوفايي و پرورش اين عناصر بنيادين را سر لوحه ي اهداف و برنامه هاي خود قرار دهند. در اين صورت، به نظر مي آيد كه ديگر نيازي به تلاشي مستقل براي رشد و گسترش فرهنگ شهادت نباشد.

واژه شهيد از اسماء الله مي باشد. اين واژه در لغت به معاني مختلف به كار رفته است. در اصطلاح «شهيد مسلماني است كه در راه خدا كشته شود». ادبيات اسلامي به مساله شهادت رويكردي ويژه دارد. در قران كريم ماده شهد يكصدوشصت (160) بار به صورت مشتقات مختلف ذكر شده است و احاديث متعدد نبوي و مروي از ائمه مساله شهيد و شهادت را چون ميراثي عظيم به ما رسانيده است. شعر عربي دوره اسلامي با توجه خاص به اين موضوع، ميزان تعهد خود را به ادبيات متعهد به اثبات رسانده است. حسان ابن ثابت، كعب بن مالك و عبدالله رواحه و شمار كثيري از شاعران مسلمان در اين دوره در پاسداري از حريم دين حق، با ايمان و سلاح لسان به جنگ با كفار رفته و آنگاه كه در صحنه كارزار شاهد نبرد اسلام و كفر هستند، با ترسيم دلاوريهاي جهادگران و دشمن تازيهايشان تاريخي هنرمندانه و مكتوب از آن دوره بر جاي گذاردند، اين اسناد هم اكنون در زمره شواهد تاريخي دوره صدر اسلام محسوب مي شود. با اين رويكرد اين مقاله درصدد تبيين جايگاه شهيد و شهادت در ادبياتي است كه مفتخر به حضور نبوي و علوي بوده است. همچنين نحوه برخورد شهيدان با موضوع شهادت از يك سو و نحوه مشاركت ادبيات در ترسيم مفهوم شهادت و ثبت وقايع تاريخي آن عصر به مصداق «الا الذين آمنوا» مهمترين جهت گيري اين مقال است.

هدف از اين نوشتار معرفي جايگاه ايثار و شهادت در فرهنگ اسلامي و مقايسه آن با مفاهيم همتراز آن در فرهنگ عبراني است. اين مقاله، نخست به بررسي جايگاه ايثار و شهادت در فرهنگ اسلامي مي پردازد و با توجه به اهميت فراوان ايثار و شهادت در منابع معتبر ديني از جمله آيات و روايات و سيره پيشوايان ديني بويژه ائمه اطهار، به اجمال اين موضوع را به عنوان يكي از عناصر عمده فرهنگ اسلامي و عامل حياتبخش دين مورد شناسايي قرار مي دهد.پس از آن،به ارزيابي شهادت در اديان عبراني مسيحيت و يهود مي پردازد. سپس نويسنده با طرح اين ايده كه براي مقايسه و تطبيق اين مفهوم با مفاهيم موجود در ديگر اديان الهي مي بايست اين عنصر را با عنصر همسنگ آن در فرهنگ هاي ديگر مقايسه نمود، كوشيده است تا عنصر همسنگ شهادت را در آيين جديد يهود بيابد و به اين نتيجه مي رسد كه تنها عنصر همتراز شهادت در آيين يهوديت جديد (صهيونيزم)، هولوكاست است. در نهايت، به عنوان درآمدي بر يك پژوهش همه جانبه، بنياد «يادواشم» كه اولين حمايت حقوقي اسرائيل از هولوكاست و مهم ترين مركز تحكيم اين پندار در دنيا مي باشد معرفي مي گردد. در وا پسين بخش نيز با توجه به مطالب ياد شده پيشنهاداتي ارائه شده است.