فرهنگ نقد از نگاه امام خميني (ره)

هدف از نقد پاره كردن و دريدن و مثله كردن افكار و آرامش جامعه و مردم نيست بلكه ارج نهادن به كار مثبت ديگران و يادآوري رواها و نارواها در كنار هم است. اين شيوه مي تواند راه را بر پويايي و شفاف شدن جامعه هموار كند و جامعه را به سوي آفرينش گري و ابتكار و تكامل و پيشرفت رهنمون شود.
انسان موجودي است كه در نهاد نخستين او عشق به كمال و خوشبختي پي ريزي شده است. و براي دستيابي به كمال از انگيزاننده ها و وادارنده هاي گوناگون كمك مي گيرد و بازدارنده ها را به كنار مي نهد تا زمينه رشد و بالندگي فردي و اجتماعي خويش را فراهم سازد. از جمله انگيزه هايي كه در سير تكامل انساني و پيدايش حيات طيبه اجتماعي او نقشي مهم و بنيادي دارد مسأله (نقد وانتقاد) است.
نقد كردن و نقد پذيري سرمايه اي ارزنده براي صلاح فرد و اصلاح اجتماع به شمار مي رود. شناخت كاستيها و تلاش براي زدودن آنها گامي است اساسي در رسيدن به رستگاري فردي و اجتماعي. پرده پوشي بر آنچه بوده و هست و رويدادها و يا خود را به ناداني زدن رويدادها را دگرگون نمي سازد. انسان خردمند هماره در جست وجوي آن است كه در مسير تكاملي فردي و جمعي آفتها آسيبها كم وكاستيها را بزدايد تا به درستي راه بپيمايد. از اين روي در منطق فرزانگان نقد و انتقاد قدر و قداست ويژه اي دارد و يكي از برتريهاي اخلاقي و اجتماعي مهم به شمار مي رود. اگر فرهنگ نقد كردن و نقد پذيرفتن به درستي بيان شود و آداب نقد و ويژگيهاي ناقدان و مرزهاي روا و نارواي انتقاد به روشني ترسيم گردد بسياري از تنشها و تشنجها و كشمكشها فروكش مي كند و بسياري از سستيها و كاستيها زمينه ظهور نمي يابند. اگر همگان به اين باور برسند كه: بالندگي فردي و توسعه و پيشرفت اجتماعي آنان به وسيله نقد دلسوزان و انتقاد تيزبينان رشد و شتاب بيش تري مي يابد و هيچ كس بي نياز از يادآوري و انتقاد ديگران نيست فضاي جامعه دگرگون مي شود و انتقادها جاي انتقامها را مي گيرند. در چنين حال و وضعي (اخوّت ديني)۱ و (الفت ايماني)۲ بر اساس (تعاون بر نيكي)۳ و (تواصي به حق)۴ و (دعوت به خير)۵ و (امر به معروف و نهي از منكر)۶ خود را در تمام زوايا و شؤون جامعه ديني نشان مي دهد و همگان خود را در ديد و جلوه گاه پذيرش يادآوريهاي خيرخواهانه قرار مي دهند و نقد را به عنوان (هديه)۷ و تحفه اي سودمند مي پذيرند. در اين نوشتار برآنيم: مقوله (نقد) و فرهنگ انتقاد را از ديدگاه امام خميني به تصوير بكشيم و بر اين باوريم: نگاه نقادانه و واقع بينانه امام به مسائل فردي و اجتماعي و تجربه عيني و عملي آن عزيز در رخدادهاي سياسي و اجتماعي سرمايه اي گرانبهاست كه از آموزه هاي اسلام ناب محمدي الهام گرفته و مي تواند بسياري از گره هاي نابگشودني را در زمينه مسائل سياسي اجتماعي و فرهنگي گشوده و راه درمان و شيوه خردمندانه را پيش روي رهروان انقلاب قرار دهد. براي روشن تر شدن فضاي نوشتار اشاره اي گذرا به مفهوم نقد و بايستگي و جايگاه آن خواهيم داشت سپس به رهنمودهاي روشنگر امام راحل در زمينه فرهنگ نقد آداب و مرزهاي آن خواهيم پرداخت.
مفهوم نقد
نقد و انتقاد به معناي جدا كردن دينار و درهم سره از ناسره جدا كردن كاه از گندم به گزيني خرده گيري و آشكار كردن زيباييها و كاستيهاي يك اثر به كار رفته است.۸ سنجش و ارزيابي و بررسي همراه با عدل و انصاف در پديده هاي اجتماعي و نگرش دوسويه به رفتارها و عملكردها و ديدن درد و ارائه درمان از مقوّمات مفهوم (نقد) است.
هدف از نقد پاره كردن و دريدن و مثله كردن افكار و آرامش جامعه و مردم نيست بلكه ارج نهادن به كار مثبت ديگران و يادآوري رواها و نارواها در كنار هم است. اين شيوه مي تواند راه را بر پويايي و شفاف شدن جامعه هموار كند و جامعه را به سوي آفرينش گري و ابتكار و تكامل و پيشرفت رهنمون شود. از اين روي وجهه ديگران را خراب كردن و دامن زدن به بدبينيها و پديدآوردن جوّ بدبيني را نمي توان و نبايد با نقد و انتقاد يكي دانست; زيرا عيب گرفتن آسان است ولي بيان عيب به گونه اي و زباني كه به اصلاح صاحب عيب بينجامد كاري است بزرگ و دشوار. و چه زيبا گفته است خواجه عبدالله انصاري: (عيب از يار بيندازند; اما يار را به عيب نيندازند.)۹ شهيد مطهري در تفسير و تعريف نقد مي نويسد: (قوه نقادي و انتقاد كردن به معناي عيب گرفتن نيست معناي انتقاد يك شيء را در محك قراردادن و به وسيله محك زدن به آن سالم و ناسالم را تشخيص دادن است….)۱۰ در روزگار گذشته كه دادوستد مردم با نقره سكه زده شده انجام مي گرفت كساني بودند كه سرب را به گونه پول رايج سكه مي زدند و با پولهاي نقره مي آميختند. در كنار اينان افراد خبره و كارشناسي به عنوان (صرّاف) در جامعه وجود داشتند كه سكّه شناس بودند و سكه هاي طلايي و يا نقره اي خالص را از ناخالص جدا مي كردند.۱۱ اين واژه درباره كسي كه افكار و عملكرد افراد را مي شكافد و نقطه هاي كمال را از نقطه هاي ضعف باز مي شناسد نيز به كار رفت. در آموزشهاي حضرت مسيح(ع) چنين آمده است: (خذوا الحق من اهل الباطل ولاتأخذوا الباطل من اهل الحق كونوا نقّاد الكلام فكم من ضلالة زخرفت بآية من كتاب الله كما زخرف الدرهم من نحاس بالفضة المموّهة النظر الي ذلك سواء والبصراء خبراء.)۱۲ حق و حقيقت را هر كجا و از هر كس يافتيد بپذيريد گرچه از اهل باطل باشد. باطل را و گرچه از زبان اهل حق بتراود نپذيريد. همآره سخنان را مورد نقد قرار دهيد; زيرا چه بسا گمراهي به وسيله آيه اي از كتاب خدا آراسته شده باشد مانند آميختن درهمي از مس با نقره و انسان را بفريبد و به اشتباه افكند; از اين روي در نگاه نخست درهمِ خالص و ناخالص يكي مي نمايد و كارشناسان تيزهوش مي توانند سره از ناسره آن را بازشناسند. در اين سخن به مفهوم نقد و انتقاد و جايگاه نقّادان آگاه در جامعه اشارت شده و بايستگي آن به روشني بيان گرديده است. بي گمان نقد به عنوان عاملي اصلاحي و پيش برنده و بالنده به برنامه ريزان سياستگزاران و مديران و مجريان مجال بازنگري همه سونگري و واقعيت نگري همراه با در نظر گرفتن افكار عمومي را مي بخشد و جلوي بسياري از ريزشها و دوباره كاريها و تكرويها را مي گيرد و در نتيجه طرحها را در راستاي سودهي و بهره مندي بهتر و بيش تري قرار مي دهد و از اسرافها و اترافها و گاه از ريخت وپاشهاي حاشيه اي و جانبي نيز جلوگيري مي كند. بنابراين در اصل نياز جامعه و مديران به نقد و بايستگي وجود نقادان تيزبين در اجتماع نمي توان ترديد كرد لكن اين نيمي از كار است نيم ديگر كه كامل كننده اين بخش است مسأله (نقدپذيري) و به كار بستن نقد ناقدان است.
نقدپذيري
نقدپذيري به عنوان خوي و خصلتي انساني و اسلامي نقش مهمي در فرونشاندن آسيبها و آفتهاي فردي و اجتماعي دارد رواج فرهنگ نقدپذيري در اجتماع كمك فراواني به پايان دادن كشمكشها و درگيريها مي كند. به همان اندازه كه نقد و نقادي مايه كمال و رشد رفتارها و عملكردهاست نقدپذيري نيز زمينه ساز بسياري از خوشبيني ها و اميدواريها نسبت به اصلاح امور است. دست اندركاراني كه به پيشباز نقد مي روند و از آن بيم و ترسي ندارند از مديريتي بهتر و كمال يافته تر برخوردارند و كم تر دچار چالش دوباره كاري و نابساماني مي شوند.
سرزميني كه گود است دو بهره از باران آسمان مي برد يكي بهره مستقيم و ديگر آن كه باراني كه در بلندي مي بارد نيز به سوي آن سرازير مي گردد. پذيرش نقد نه تنها چيزي از بزرگواري و شخصيت سياسي و اجتماعي انسان نمي كاهد بلكه مي توان گفت: روشن ترين گواه بر شخصيت و كمال آدمي است. به گفته امام خميني:
(… اگر يك چيزي را ديديد كه واقعاً خلاف كرديد اعتراف كنيد و اين اعتراف شما را در نظر ملتها بزرگ مي كند نه اين كه اعتراف به خطا شما را كوچك مي كند.)۱۳ تلخي نخستين نقد و انتقاد با دستآوردهاي شيرين آن از ميان مي رود. پيامدهاي سازنده و سودمند نقد سبب مي شود كه آدمي همواره خود را در ديد نقد ديگران بگذارد و هيچ گاه كاركرد خويش را از آن بي نياز نداند. امام جواد(ع) در ضمن شمارش نيازمنديهاي هميشگي مؤمنان مي فرمايد:
(… و قبول ممّن ينصحه.)۱۴
[مؤمن] نقد و نصيحت خيرخواهان را مي پذيرد.
امام سجاد(ع) در (رسالة الحقوق) حقوق متقابل نصيحت كننده و نصيحت
شونده را اين گونه بر شمرده است:
(وحق الناصح ان تلين له جناحك و تصفي اليه بسمعك فأن أتي بالصواب حمدت الله عزّوجّل وان لم يوافق رحمته….)۱۵
حق ناقد و نصيحت كننده آن است كه با او نرم رفتاري كني; و به سخنان او گوش فرا دهي اگر سخن وي درست بود خداي را سپاس گويي و اگر سخن او نادرست بود با او مهربان باشي [ و او را از خود دور نسازي]. به همان اندازه كه پذيرش نقد نشانه شخصيت و خاكساري آدمي است و ترازي براي شناختن انسانهاي با انصاف و واقع نگر سرباز زدن و نقد ناپذيري نشانه نوعي غرور و تكبر است كه ريشه در خودخواهي و خود برتربيني و يا خود مطلق انگاري انسان دارد. از اين روي ديده شده است كه گاه ناب ترين نقدها و پندها بر دلهاي غبار كبر و خودبيني گرفته اثر نمي بخشد: (… واذا قيل له اتق اللّه اخذته العزة بالإثم…)۱۶ وچون به او گفته شود كه از خدا بترس او را غرور گناه بگيرد. حب نفس حجابي بين انسان نقد شونده و ناقد به وجود مي آورد كه نه تنها از نقد استقبال نمي كند بلكه به ناقد نيز به ديده دشمن مي نگرد ولي غافل از آن است كه:
آينه چون عيـب تو بنمـود راست
خودشكن آينه شكستن خطاست
امام خميني در بيان فرهنگ نقد به اين نكته توجه تمام داشت كه مسؤولان و دست اندركاران هرگز نبايد خود را منّزه و مبراي از نقد بدانند بلكه شايسته است كه سخنان و نوشته هاي نقدآميز را آويزه گوش سازند و آن را به عنوان (هديه) و ره آوردي الهي و آسماني به شمار آورند: (نبايد ما ها گمان كنيم كه هر چه مي گوييم و مي كنيم كسي را حق اشكال نيست. اشكال بلكه تخطئه يك هديه الهي است براي رشد انسانها.)۱۷ به مديران نظام اسلامي سفارش مي كرد:
(شما و دوستانمان در وزارت امور خارجه بايد تحمل انتقاد را ـ چه حق و چه ناحق ـ داشته باشيم.)۱۸ امام راحل بر اين باور بود: نپذيرفتن نقد و انتقاد نشانه كم فروغ بودن چراغ تهذيب در درون جان است و پذيرش نقد نشانه بزرگي روح و شرح صدر:
(اگر انسان خودش را ساخته بود هيچ بدش نمي آمد كه يك رعيتي هم به او اشكال كند و از انتقاد بدش نمي آمد.)۱۹
بنابراين نقد كردن ديگران و نقد پذيرفتن از ديگران در كنار يكديگر سازنده و سامان دهنده وضع و حال مردم و جامعه اند.
نقد خويش پيش از ديگران
آدمي افزون بر پذيرش نقد بايد در گام نخست به نقد خويش بپردازد و پيش از آن كه به كاستي و عيب ديگران توجه كند در جست وجوي زدودن عيبهاي خويش
باشد. در فرهنگ ديني به اين نكته نيز سفارش فراوان شده است.
امام علي(ع) مي فرمايد:
(طوبي لمن شغله عيبه عن عيوب الناس.)۲۰
خوشا به حال كسي كه پرداختن به عيب خويش وي را از عيب ديگران باز دارد.
(من لم يسس نفسه اضاعها.)۲۱

آن كه نفس خويش را سياست و ادب نكند آن را تباه ساخته است.
اگر آدمي خود آينه خويش شود از بسياري انتقادها در امان مي ماند و اگر همگان به فكر نقد خود برآيند زمينه نقد اجتماعي كم تري پيدا مي شود و در نتيجه پاره اي تنشها و تشنجها به خودي خود از بين مي روند و جلو بسياري از نقدهاي ويران گر گرفته مي شود.
عيب كسان منگر و احساس خويش
ديده فروكن به گريبان خويش
آينه روزي كه به گيري به دست
خود شكن آن روز مشو خود پرست
امام حسين(ع) فرمود:
(من دلائل العالم انتقاده لحديثه وعلمه بحقائق فنون النظر.)۲۲
از نشانه هاي عالم آن است كه گفتار و كردار خويش را نقد كند و به تمام ريزه كاريهاي امور آگاهي و شناخت پيدا كند. اگر مسؤولان و دست اندركاران هر چند گاه به بررسي كاركرد حوزه كار خويش بپردازند تواناييها و پسنديده ها را بگسترانند و كاستيها را اصلاح كنند هم روند پيشرفت كارها شتاب بيش تري مي گيرد و هم هدف نقدهاي روا و نارواي ناقدان قرار نخواهند گرفت. انسان وارسته و خودساخته پيش از آن كه ديگران آمار ناراستيهاي او را به رخ بكشند آنچه انجام داده در دادگاه وجدان رديف مي كند با بررسي و حسابرسي ضعف را شناسايي و راه درمان مي جويد. و گاه پس از حسابرسي به سرزنش نفس مي پردازد و خود ناقد و قاضي خويش مي گردد. البته شجاعت در پذيرش اشتباه و كژ راهه رويها شجاعتي انساني و درخور سپاس است. به زبان آوردن اين عبارت كه اشتباه كردم ريشه در كرامت انساني دارد كه به دست آوردن آن كار آساني نيست. امام خميني اين نكته را در باب نقد نيز به خوبي در سخنان و سيره اش ترسيم كرده و به روشني بيان داشته است كه در تركيب دولت موقت و سپردن دولت به دست ليبرالها و افراد غير انقلابي اشتباه شد: (من امروز بعد از ده سال از پيروزي انقلاب اسلامي همچون گذشته اعتراف مي كنم كه: بعض تصميمات اول انقلاب در سپردن پستها و امور مهمّه كشور به گروهي كه عقيده خالص و واقعي به اسلام ناب محمدي نداشته اند اشتباهي بوده است كه تلخي آثار آن به راحتي از ميان نمي رود.)۲۳ بيا: (آنچه مهم است اين است كه: ما مي خواهيم مطابق شرع اسلام مسائل را پياده كنيم. پس اگر قبلاً اشتباه كرده باشيم بايد صريحاً بگوييم كه اشتباه نموده ايم و عدول در بين فقها از فتوايي به فتواي ديگر درست همين معني را دارد… فقهاي شوراي نگهبان… هم بايد اين طور باشند كه اگر در مسأله اي اشتباه كردند صريحاً بگويند اشتباه كرديم و حرف خود را پس بگيرند… اين معني ندارد كه من بگويم چون ديروز حرفي زده ام بايد روي همان حرف باقي بمانم.)۲۴ بسياري از ريزشها در انقلاب و بريدنها از اصول از سوي كساني است كه در فراز و نشيبها راه اشتباه پوييده اند و با اثرپذيري از ديگران حرفي زده و يا موضعي ناپسند پيش گرفته اند و امروز گرفتار شده اند و حاضر نيستند خود و موضع گيريهاي خود را نقد كنند و با شهامت حق و حقيقت را بپذيرند. از اين روي لازم است همه كساني
كه صاحب انديشه و قلمند پيش از آن كه لبه تيز انتقادها را به سوي ديگران نشانه روند انديشه هاي خود را بررسي همه جانبه بكنند و اگر نقدي بر آن ديدند از اظهار و ابراز آن شرم نداشته باشند وگرنه كم كم در دامي خواهند افتاد و در باتلاقي فروخواهند رفت كه هر چه بيش تر تلاش كنند گرفتارتر مي شوند.
جايگاه نقد و نقدپذيري در اسلام
در آموزه هاي ديني به مقوله نقد و نقدپذيري اهميت فراوان داده شده است. واژه هاي: نصيحت تذكر موعظه استماع قول اتّباع احسن تواصي به حق دعوت به خير و امر به معروف و نهي از منكر هر يك به گونه اي اهميت و جايگاه نقد و نقدپذيري را بيان مي كنند.
خداوند در قرآن مي فرمايد: (… فبشّر عبادالذين يستمعون القول فيتبعون احسنه….)۲۵ پس بندگان مرا كه به سخن گوش فرا مي دهند آن گاه بهترين آن را پيروي مي كنند مژده بده…. در كلمه (استماع) نكته و نغز ويژه اي نهفته است كه در (سماع) نيست. گوش فرادادن شنيدن سخن ديگران غير از به گوش خوردن است.آن كه گوش فرا مي دهد نقد و بررسي هم مي كند تمام پيامدهاي خوب و بد و زيبا و زشت سخن را مي سنجد آن گاه دست به گزينش مي زند. به هنگام برگزيدن نيز ميان خوبها و خوب ترها به گونه اي ارزيابي مي كند و در پايان با آگاهي و بررسي همه جانبه سخن نيكوتر و پيشنهاد به واقع نزديك تر و طرح و برنامه خردمندانه تر را بر مي گزيند.
قرآن به مؤمنان فرمان مي دهد:
(وذكّر فإنّ الذكري تنفع المؤمنين.)۲۶
و پند ده; زيرا كه پند در مؤمنان سودمند افتد.
ييادآوري فراموشيها و ناآگاهيها را به هشياريها و بيداريها دگر مي كند و همگان را به حضور و مراقبت همه سويه فرا مي خواند در چنين جامعه اي كم كاريها كندكاريها و بدكاريها كم تر به چشم مي خورد و هر يك از مردمان وظيفه خود مي دانند كه نسبت به ديگران هشدار و يادآوري داشته باشند تا كارها در روال و روند واقعي خود قرار گيرد. بسياري از آيات شريف و روايات بر اين معني دلالت دارند كه مؤمنان و باورمندان نبايد به افراد چاپلوس و كساني كه همواره از خوبيها سخن مي گويند و بر سستيها سرپوش مي گذارند ميدان دهند و اينان بايد دوستاني برگزينند كه در كنار ستايش به نقد رفتار و كاركرد آنان نيز بپردازند. آينه گون خوبي و بدي شايستگي ها و كاستيها بر آنان بنماياند.۲۷
امام صادق(ع) مي فرمايد: (المؤمن اخوالمؤمن عينه ودليله لايخونه ولايظلمه ولايغشه ولايعده عدة فيخلفه.)۲۸ مؤمن برادر مؤمن است و به منزله چشم او و راهنماي اوست هرگز به او خيانت نمي كند و ستم روا نمي دارد با او غش و تقلب نمي كند و هر وعده اي به او دهد سر بر نخواهد تافت.
امام موسي بن جعفر(ع) درباره برنامه ريزي زندگي مؤمنان و جايگاه نقد و نقدپذيري در آن مي فرمايد:
(… و ساعة لمعاشرة الأخوان الثقات الذين يعرفون عيوبكم ويخلصون لكم في الباطل.)۲۹
و بخشي را براي رفت و آمد با برادران ديني مورد اعتمادي كه از كاستيها و سستيهاي شما باخبرند و بي خدعه و نيرنگ آنها را به شما گوشزد مي كنند ويژه سازيد.
در اين سخن معصوم چند نكته آموزنده و الهام بخش به چشم مي خورد:
۱. بايستگي برنامه ريزي و سرمايه گذاري براي آسيب شناسي فردي و اجتماعي در جامعه ديني.
۲. انتقاد پذيري و پيدا كردن ناقدان خالص و مورد اعتماد.
۳. ناقدان بايد دردشناس و داراي معرفت در مسائل مورد نقد باشند.
۴. نقد بايد بدون خدعه و نيرنگ و خالص و ناب باشد.
در مجموع مي توان نتيجه گرفت: نقد به معناي جداسازي سستيها از تواناييها وتلاش و كوشش در جهت از بين بردن كاستيها و يا كم كردن آنهاست. نقد جايگاه ويژه و با اهميتي دارد و پرورش يافتگان مكتب اسلام آن را به عنوان اصل ضروري و لازم در زندگي انسانها و بويژه مؤمنان پذيرفته و سفارش كرده اند. امام خميني تربيت يافته مكتب وحي از چشم انداز زيبايي به نقد نگريست كه توانست زيباييهاي بسيار بيافريند. او در سراسر زندگي معنوي خود هم با نقدهاي علمي و اجتماعي خود جامعه را به آبشخور اصلاح رهنمون شد و هم با نقدپذيري فرهنگ نويني بنا نهاد. او پيش از پيروزي انقلاب كه در حوزه در كار تدريس و نيروهاي ديني و انقلابي بود روحيه نقد و انتقاد و اشكال و اعتراض منطقي و مستدل را در حوزه درسي فقه و اصول خود رواج مي داد و به شاگردان روش نقّادي مي آموخت و خطاب به آنان مي گفت: (مجلس درس و بحث است مجلس وعظ و خطابه نيست چرا ساكت هستيد و حرف نمي زنيد.)۳۰او ضمن پاسداشت جايگاه بزرگان و پيشينيان حوزوي و بهره مندي از تلاش علمي آنان به نقد و بررسي موشكافانه ديدگاههاي آنان مي پرداخت و هيچ بزرگي بزرگي او سبب نمي شد كه ديدگاه وي در بوته نقد قرار نگيرد. او هميشه به شاگردان سفارش مي كرد:
(هر سخني گفته مي شود به نظر تنقيد بنگريد هر چه صاحب سخن هم بزرگ باشد انسان نبايد فوراً حرف او را بپذيرد بلكه بايد دقت و بررسي كند.)۳۱ امام در دانش فقه و اصول ديدگاههاي فقيهان و عالمان بزرگي چون: ميرزاي نائيني و اصفهاني را عالمانه نقد مي كرد و به تجزيه و تحليل ديدگاههاي آنان مي پرداخت. ايشان در مسائل سياسي و اجتماعي نيز همين روش را به كار گرفت. پديده ها را درست تجزيه و تحليل و ريشه يابي مي كرد و سپس آنها را با منطق و استدلال به نقد مي كشيد و آن را عامل رشد و بالندگي مي دانست: (انتقاد بجا و سازنده باعث رشد جامعه مي شود. انتقاد اگر به حق باشد موجب هدايت دو جريان مي شود. هيچ كس نبايد خود را مبرّاي از انتقاد ببيند….)۳۲ جامعه بالنده مانند بچه اي است كه پس از دوران شيرخوارگي نيروهاي مغزي و استعدادهاي دروني و ذاتي اش اندك اندك شكوفا مي گردد و روحيه كنجكاوي وي نسبت به آنچه در پيرامون او مي گذرد بيش تر و دقيق تر مي شود. پرسشهايي براي وي پيش مي آيد و آنها را بر زبان جاري مي كند در پاسخ او نبايد گفت: ساكت باش فضولي نكن! سن و سال او چنين مي طلبد كه بپرسد و مسايل را بكاود. و همين نشانه سلامت فكر و قواي مغزي اوست. جامعه به معناي مجموعه انسانها در جهت زندگي مشترك و جمعي نيز همواره رو به تكامل و پيشرفت است. طبيعي است كه در روند حركت جامعه به سوي آرمانهاي انساني و ارزشي زمينه هاي پرسش و نقد به وجود مي آيد و گروهي آن پرسشها را به زبان مي آورند و يا در نوشته هاي خود مطرح
مي كنند. فضا و بستر جامعه بايد به گونه اي آماده شود كه همگان پذيرش نقد و انتقاد را داشته باشند. با پيروزي انقلاب اسلامي و رخت بر بستن حاكميت استبداد فضاي عطرآگيني به وجود آمد كه مردم مسلمان ايران ره صدساله را يك شبه پيمودند. بينشها به رشد و بالندگي رسيد و مردم هر يك به نوبه خود داراي تجزيه و تحليل شدند كژيها و ناراستيها را بر نمي تافتند و نقد حاكمان و مديران انقلاب را حق اصلي و اساسي خود مي شمردند; زيرا اين بار با كوله باري از تجربه تلخ گذشته به ميدان آمده بودند و از ورود آسيبها و آفتها به بدنه و درونِ نظام اسلامي بيم داشتند.
در اين فضاي آماده امام همچون ديده باني آگاه و دورنگر با استفاده از تجربه هاي شخصي و تاريخي و با الهام از تعاليم و آموزه هاي ديني فرهنگ نقد را گسترش داد و با شجاعت تمام گفت: (هر فردي حق دارد مستقيماً در برابر سايرين زمامدار مسلمانان را استيضاح كند و به او انتقاد كند و او بايد جواب قانع كننده دهد.)۳۳
انتقادگري و انتقاد پذيري را امام به عنوان يك فرهنگ در جامعه ديني مطرح كرد و بر اين باور بود: نوآوري و ابتكار و رشد و حيات جامعه در سايه پرسش و پاسخ و نقد و انتقاد به دست مي آيد. از اين روي بي تفاوتي و نظاره گري را در جامعه ديني نمي پسنديد و همگان را به خيرخواهي و نظارت بر امور مسلمانان و اهتمام به كار مردمان فرا مي خواند: (ما از جانب خداي تعالي مأمور ممالك اسلامي و استقلال آنها هستيم و ترك نصيحت و سكوت را در مقابل خطرهايي كه پيش بيني مي شود براي اسلام و استقلال مملكت جرم مي دانيم گناه بزرگ مي شماريم.)۳۴
ويژگيهاي بايسته ناقدان
جايگاه نقد در ساماندهي امور و ساختن و به كمال رساندن مديران بر كسي پوشيده نيست. انتقادگري و انتقادپذيري از نشانه هاي مجموعه انساني سالم و مديريت شايسته به شمار مي رود. نقد گرچه حقي است عمومي و همگاني و كسي نمي تواند مردم را از اين حق بي جهت محروم سازد لكن شرطهايي لازم است رعايت و توجه شود تا نقد كامل و كارساز گردد. در اين جا نگاهي داريم به اين بايستگيها در آموزه هاي ديني و سخنان اسلام شناس ناب انديش امام خميني.
الف. شناخت و تحليل رويدادها: شناخت رويدادها و حركت و حضور در متن آنها و پديده هاي اجتماعي سياسي فرهنگي و آگاهي از وجود زمينه ها و گنجاييها و بازدارنده ها و تحليل همه سويه آنها از پيش درآمدهاي مهم و بنيادي نقد ناقدان به شمار مي رود.
در مجموعه هاي روايي براي كساني كه مي خواهند امر به معروف و نهي از منكر كنند و اين وظيفه و تكليف ديني را به شايستگي انجام دهند ويژگيهايي بيان شده است از جمله:
(عالم بما يؤمر و عالم بما ينهي عادل بما يؤمر و عادل بما ينهي.)۳۵
به آنچه فرمان مي دهد و از آنچه باز مي دارد آگاهي داشته باشد و در هر دو مورد عدل و داد را نگهدارد.

روشن است آن كه بدون آگاهي و شناخت واقعيتها برنامه ها و سياست ها مديران اجرايي را زير سؤال مي برد و از چپ و راست آنها را به نقد مي كشد كاري نافرجام و بي اثر و يا دست كم كم اثر انجام مي دهد و زياني كه از سوي او به مردم وارد مي شود بيش از سود آن خواهد بود. امام راحل درباره شرايط آمران به معروف و ناهيان از منكر مي نويسد: (ان يعرف الآمر والناهي ان ما تركه المكلف او ارتكبه معروف او منكر فلايجب علي الجاهل بالمعروف والمنكر….)۳۶ كسي كه امر و نهي مي كند بايد آگاهي داشته باشد كه آنچه از معروفها كه در جامعه جامه عمل نمي پوشد چيست؟ و آنچه انجام مي گيرد از منكرها كدام است بنابراين كسي كه چنين شناختي ندارد بر او انجام اين دو وظيفه لازم نيست. و مي افزايد: (يجب تعلم شرائط الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر وموارد الوجوب والعدم والجواز و عدمه حتي لايقع في منكر في امره و نهيه.)۳۷ واجب است كه [ناقدان و آمران به معروف و ناهيان از منكر] شرايط معروف و منكر را فرا گيرند و موارد واجب بودن و جز آن را بشناسند تا اين كه در انجام اين دو فريضه خود گرفتار منكر نشوند. از اين ديدگاه فقهي امام چنين به دست مي آيد كه هرگونه نقد و انتقاد در مسائل سياسي اجتماعي اقتصادي فرهنگي و… بايد از روي آگاهي و شناخت صورت بگيرد. آن كه مي خواهد از ارزشها دفاع كند و جلو ضد ارزشها را در جامعه بگيرد شايسته است پيش از آن خود را با سلاح آگاهي همه سويه آماده سازد وظيفه خود را به درستي بشناسد آن گاه دست به انجام وظيفه بزند. هر موضوعي را كه مي خواهد به نقد بكشد و امر و نهيي نسبت به آن داشته باشد بايد تمام زواياي آن را بجويد و احتمالها را پيش روي نهد آن گاه با تجزيه و تحليل منطقي و روش و شيوه اي خردپسند و همسو با شريعت نكته هاي مورد نظر خود را بيان كند.
شهيد مطهري در اين باره مي نويسد:
(تفقه در دين كه در اين آيه ذكر شده است (… ليتفقّهوا في الدين)
مستلزم آن است كه انسان واقعا نقّاد باشد و كار نقّادي او به آن جا كشيده شود كه هر چيزي را كه گفته مي شود با امر دين تماس دارند بتواند تجزيه و تحليل كند.)۳۸ به ديگر سخن دينداري و دين شناسي دو مقوله است.هر دينداري دين شناس نيست. و سوگمندانه بيش ترين ضربه ها هم از همين گونه افراد به اسلام وارد شده و مي شود. مؤمن راستين با زيركي و هوشمندي مسائل را پي گيري مي كند و هرگز سوژه به بيگانگان و غيرخوديها نمي دهد. از اين رو امام راحل با لحني پدرانه و خيرخواهانه به ناقدان ناآگاه مي گويد: (تقاضا اين است كه قبل از آشنايي به مسائل به اشكال تراشي و انتقادكوبنده و فحاشي برنخيزيد و به حال اين اسلام غريب كه پس از صدها سال ستمگري قلدرها و جهل توده ها امروز طفلي تازه پا و وليده اي محفوف به دشمنهاي خارج و داخل رحم كنيد.)۳۹ آسيبي كه نظام از سوي ناقدان ناآگاه و متحجّر مي بيند كمتر از آسيبي نيست كه از دشمنان كينه توز مي بيند. شماري از خوديهاي غافل و يا جاهل نسبت به پاره اي از مسائل جزيي آن چنان واكنش شتاب زده و تند نشان مي دهند و اصل نظام و مديران آن را هدف حمله هاي خود مي گيرند كه دشمنان قسم خورده هم به گرد آنان نمي رسند. اين ناقدان ساده دل و ناآگاه و زود باور و ظاهر نگر جريان گسترده بي ديني قلدرمآبي ستم حيف و ميل بيت المال اسرافها و اترافهاي كلان نوكرمآبي و سيطره استعمار را از اين سرزمين از ياد برده اند و آباداني و آزادي و عزت و سروري كه انقلاب اسلامي و نظام مقدس جمهوري اسلامي به اين مرز و بوم به ارمغان آورده ناديده انگاشته اند هر روز به بهانه اي آتش كينه بر سر ملت و نظام مي ريزند. و نظام اسلامي را كه زلال ترين و ناب ترين و مردمي ترين نظام در جهان است نظام قرون وسطايي مي خوانند مسؤولان نظام را متهم به خشونت قانون شكني و… مي كنند.
اين افراد كه براي رسيدن به هدفهاي ناپاك و برنامه هاي تنفرانگيز خود لباس عوض كرده اند و خود را مصلح و خيرخواه جلوه مي دهند با اين كه سابقه آنان روشن است بر كرسي احساس تكليف مي نشينند و لجن مي پراكنند نه مصلحت جامعه را مي شناسند و نه قوه بازشناسي خوب از بد را دارند. حقد و كينه است كه آنان را به جوش و خروش آورده و نه احساس تكليف و گرنه هر حكومتي حتي حكومت معصوم(ع) كاستيهايي دارد و زواياي نازيبايي شايد به چشم بخورد و خلافهاي بزرگ و كوچكي شايد انجام بگيرد و… و در حكومت علوي هم واليان و فرماندهان برجسته حكومتي گاه به گناه بزرگ و فساد مي غلتيدند و گاه به خطا و اشتباه مي افتادند. اين واقعيتهاي عيني و تاريخي را نبايد ناديده گرفت و با ارزيابي عملكردهاي مسؤولان نظام در مقايسه با نظام پيشين عدل و انصاف را در انتقادها بايد در نظر داشت:
مؤذن بانگ بي هنگام برداشت
نميداند كه چند از شب گذشته است
درازي شب از چشمان من پرس
كه يك دم خواب در چشمم نگشته است
رهبر معظم انقلاب در زمان حيات امام سخناني دارند كه در اين بحث رهگشاست: (امروز كه تمام چارچوب نظام بر مبناي اسلام است در رأس اين نظام يك مجتهد عادل زكيّ تقي زاهد است… اگر يك وقت اشتباهي هم سر بزند انگار ديگر شيعه و تنها كشور شيعه تمام شد اصلاً نه كار مي كنند نه كمك مي كنند نه همكاري مي كنند نق هم مي زنند اينها بر اثر چيست؟… بعضي بر اثر هواي نفس و اغراض و امراض است و بعضي هم بر اثر تحليل غلط و درك غلط است.)۴۰
ب . پارسايي در نقد
چشم و گوش آدمي را دوستيها از ديدن و شنيدن آنچه بوده و هست باز مي دارد. چشم به خاطر علاقه و محبت عيبها و كاستيهاي محبوب را نمي بيند و گوش از
شنيدن صداي حقيقت سرباز مي زند و نمي تواند و نمي خواهد سخن از كاستيهاي او را بشنود.
(حب الشيء يعمي و يصم.)۴۱
دوستي چيزي انسان را كور و كر مي كند.
و از سوي ديگر دشمني شخص با ديگري نيز چنين است و چشم و گوش را از ديدن و شنيدن بود و هست و آنچه حقيقت دارد باز مي دارد. دشمني انسان با ديگري سبب مي شود كه انسان همواره زشتيها را ببيند و زيباييها را نبيند و هر چه خوبي است و والايي ناديده انگارد. اگر انسان نتواند با اين خوي و ويژگي زشت مبارزه كند و آن را مهار كند همواره در لبه پرتگاه خودستايي قرار مي گيرد. آدمي به خاطر علاقه اي كه به خود دارد اگر خصلت خودستايي را از خود دور نسازد نقدهاي او نيز در حقيقت نمودي و چهره اي از خودستاييهاي او به شمار مي رود و براي طرح خود و ديگران متوجه خود كردن به نقد ديگران روي مي آورد. تنها كساني از اين آسيب و آفت در امانند كه پيش از آن به خوي خودستاني و تهذيب و تزكيه نفس پرداخته باشند.
امام راحل اين مقوله مهم را در قالب واژه (مالكيت بر نفس) به تفسير نشسته و از شرايط بنيادين و نخستين ناقدان چيرگي آنان بر نفس و مالكيت بر آن شمرده است. روشن است كسي كه مالك بر خود نيست مانند پشه اي است در برابر باد هميشه دستخوش اضطراب و مشكلات است و ثبات در فكر و تحليل و نقد او به چشم نمي خورد. در برابر آن كه مالك خويش است ناخدايي را مي ماند كه كشتي حيات خود و ديگران را در اقيانوس روزگار با مهارت پيش مي برد و در برابر طوفانها لنگر مي افكند و سرنشينان را به ساحل نجات رهنمون مي گردد. قرآن مجيد هنگامي كه از شخصيت موساي كليم(ع) و روش برخورد انتقادي وي با فرعون سخن مي گويد از زبان او چنين نقل مي كند:
(اني لا املك الاّ نفسي واخي.)۴۲
من تنها مالك خود و برادرم هستم.
امام خميني با الهام از اين لطيفه و اشاره قرآني در بحث بيان بايستگيهاي ناقدان مي گويد:
(آنهايي كه مي خواهند صحبت كنند… بنشينند و باخودشان فكر كنند ببينند اين زبان چماق است و مي خواهد بر سر يكدسته ديگر كوبيده شود يا اين كه زبان زبان رحمت است و براي وحدت.
اگر چنانچه مالك نفس خودشان هستند و اين امر مهم را كه مالكيت شخص بر نفس خودش است… و مي توانند ادعايي را كه حضرت موسي پيغمبر بزرگ كرد آنها هم بكنند كه: (لا املك الاّ نفسي واخي) [سخن بگويند و انتقاد بكنند] امّا كسي كه به اين مقام نرسيده بايد بگويد: (اني لااملك نفسي ولا اخي.)۴۳
شخصي كه قلم به دست مي گيرد و مسائل سياسي و اجتماعي و فرهنگي را به بوته نقد مي نهد بايد تقواي قلم و سخن داشته باشد و اين تقوا پشتوانه اي محكم و استوار مي خواهد كه نامش (مالكيت بر نفس) و زمامداري خويشتن خويش است.
آن كه خودش در اختيار خودش نيست و هواهاي نفساني او را به هر جا كه مي خواهد مي برد و مي كشد چگونه مي تواند تضمين كند كه آنچه مي گويد و مي نويسد از روي خيرخواهي و اصلاح امور است و نه براي مطرح كردن خود در سطح جامعه و مردم.
اگر تو امربه معروف و نهي از منكر
بر اين طريق كني بر تو اهل دل خندند
تو راست خانه پُر از مار و جامه پركژدم
زروي خلق مگس راني از تو نپسندند
ناقد خودساخته داراي سعه صدر و دريادل است زود از ميدان به در نمي رود به هنگام خشم ميزان و معيار از دست نمي دهد حق پوشي و كتمان نمي كند و در هر فضايي كه قرار گرفت به كاستيها و كمبودها و ناشايستگيها با عينك عدل و انصاف مي نگرد و ميزان داوريش من حيواني او نيست:
(در باطن ذات همه هست كه آن كه با من خوب است خوب است و
آن كه با من بد است بد. نه آن كه به حسب حكم خدا خوب است و به حسب واقع خوب است. نخير آني كه با من خوب است آن ميزان است… و آن كه براي من نباشد فاسد است.)۴۴
ناقد مبتلاي به اين درد نمي تواند نسخه شفابخش بپيچد و بايد به او گفت: يك قدم بر خويشتن نِه و آن دگر در كوي دوست.
به ديگر سخن اگر كسي به اين انگيزه دست به قلم ببرد و لب به سخن بگشايد كه گرهي از دشواريها را براي رضاي خدا و آسايش مردم باز كند و بازدارنده اي را از جلو راه آنان بردارد اين حركت حركتي است خدا پسندانه و بخشي از جلوه هاي بندگي كه (قضاء حوائج مؤمنان)۴۵ و (اهتمام به امور مسلمانان)۴۶ نام دارد. و اگر خداي ناخواسته براي مطرح كردن (من) و خود حيواني و شيطاني باشد هر چند ظاهري آراسته و اديبانه هم داشته باشد انتقادي است ناسالم و زيانبار. و با همين معيار مي توان (تشنگان قدرت) را از (شيفتگان خدمت) بازشناخت و نوشته ها و سخنرانيها را ارزيابي كرد و موضع گيريها را تشخيص داد.
در جامعه اي كه (من) ها و (منيّت)ها حكومت مي كند ناگزير پديده هاي زشتي مانند: چاپلوسي تظاهر نفاق و… زمينه رشد مي يابند در حالي كه در حكومت الهي و ديني خشنودي خدا و اثبات حق و حقيقت ملاك و ميزان است نه چيز ديگر. از اين روي در فضايي كه حق محور گفتن و نوشتن و عمل كردن افراد است فضاي فرهنگي مورد اعتمادي بين دولت و مردم و مردم با مردم به وجود مي آيد تنشها و
تشنجها كم تر ميدان ظهور مي يابند و انتقادها شفاف تر و بي غلّ وغش بيان مي شوند.
علي(ع) به مالك اشتر مي فرمايد:
(ثم ليكن آثرهم عندك اقولهم بمرّ الحق لك…)۴۷
برگزيده ترين وزيران و همكاران تو بايد از كساني باشد كه سخن [و انتقاد] تلخ حق را به روشني و با صداقت با تو در ميان مي گذارد.
امام راحل بر اساس همين بينش و روش علوي كه حق محوري اساس همه چيز است نه من محوري مرز انتقاد سالم و ناسالم را مي شناساند و در يك نگاه كلي مي گويد:
(نظري كه نظر حب باشد به يك جرياني يا بغض باشد به يك جرياني اين نظر نمي تواند سالم باشد: (حب الشيء يعمي و يصم) بغض هم همين طور است نور عقل را خاموش مي كند… اين دو نظر را انسان مبتلا به آن هست. نظر بي طرف بسيار كم است. خود آدم هيچ وقت نمي تواند بي طرف باشد لكن در نظر دادن حق را ببيند حق تحت تأثير حق واقع بشود… حق هر جا كه هست بايد دنبالش رفت و او را با آغوش باز پذيرفت و لو بر خلاف نظر من هست.)۴۸
كسي به ديده انكار اگر نگاه كند
نشان صورت يوسف دهد به ناخوبي
وگر به چشم ارادت نگه كني در ديو
فرشته است نمايد به چشم كروبي
اگر حق خواهي و حق طلبي بر اساس تقواي الهي محور انتقاد ناقدان قرار گيرد درگيريها و برخورد كم تر و آثار وحدت و همسويي بيش تر مي گردد. در فضايي كه حق حاكم و محور است همه احساس آرامش مي كنند. اگر نقدي هم نسبت به عملكرد آنان صورت بپذيرد به جان و دل مي پذيرند. امّا اگر (من )ها و (منيّت)ها ملاك نقد و بررسي باشد و همتها در جهت حذف رقيب و قلع و قمع كساني به كار رود كه به هر دليلي با ديگر سليقه ها همخواني و همساني ندارند در چنين فضايي نقدها نه تنها راه گشايي نخواهند داشت كه هر نقدي پاسخي نقد گونه و انتقامي به خود خواهد گرفت و التهاب و بحران و سردرگمي را در جامعه دو چندان خواهد كرد. امام راحل انتقاد با انگيزه حق خواهي را سالم ترين انتقاد و بزرگ ترين عامل نجات و كمال مي شمرد و گويد:
(بايد اشخاصي كه مي خواهند صحبت كنند ببينند كه آيا حق را مي خواهند براي حق بزرگ ترين چيزي كه انسان اگر آن را داشته باشد كمال بزرگ دارد اين است كه: حق را براي حق بخواهد. از حق خوشش بيايد براي اين كه حق است و از باطل متنفر باشد براي اين كه باطل است.)۴۹ اگر اين زيرساخت در انديشه و گفتار و رفتار مسلمانان شكل بگيرد و استوار گردد انتقادها بستر مناسب خود را مي يابند و بهترين دوستان كساني به شمار مي روند كه در كنار بر شمردن زيباييها توانها و شايستگيها و… كاستيها را هم گوشزد مي كنند و انتقادپذيري امري پسنديده مي شود و پذيرفته همگان. (حق را اگر كسي براي حق بخواهد اگر چنانچه در ضد خودش هم هست آن را بايد بخواهد و دوست داشته باشد و اظهار كند و باطل را اگر از خودش هم صادر شده باشد بايد مبغوض او باشد و فرار كند.)۵۰
دست اندركاران اداره نظام اگر از دريچه حق جويي و حق خواهي به پديده ها و رخدادهاي سياسي و اجتماعي ننگرند آفتها و آسيبهاي فراواني براي نظام و انقلاب به وجود مي آورند كه به آساني نمي شود با آنها در افتاد و از بدنه نظام زدودشان و پيامدهاي ناگوار آنها را مهار كرد. برداشتنها و گماردنهاي پي درپي مديريت نظام را دچار چالشي بزرگ خواهد كرد و برنامه ها و سياستهاي كلي راه به جايي نخواهند برد. و اما اگر هدف ثابت كردن و استوار ساختن حق حاكميت و قانون باشد رقابتها و اختلاف سليقه ها نيز در خدمت آفرينشها و ابتكارها قرار مي گيرد و همگان همسو با هم به پيش خواهند رفت. امام امت بيم آن را داشت كه مبادا روح منيّت و خودخواهي بر روح عبوديت و خيرخواهي و پارسايي چيره شود و ميزان همه چيز (مَن) بشود و حق در محاق فرو رود: (هر كاري از من صادر بشود چون من ميزان هستم خوب است و هر كاري از رقيب من حاصل بشود بد است براي اين كه رقيب من است. هر چه هم خوب باشد كار خوب رقيب بد است و كار بد من خوب. اين يك مسأله و يك بيماري است در انسان كه معالجه او را با زحمت مي شود كرد… انسان يك همچون موجودي است كه حاضر است سرش را ببرد كه رقيبش از بين برود…)۵۱
شرايط زمان و مكان
نقّادي و سره از ناسره شناسي فنّ و هنري است كه در هر زمان و مكان شيوه و روش ويژه اي مي طلبد. چه بسا در برهه اي سخني را به عنوان انتقاد به توان گفت كه همان سخن در شرايط ديگر روا نباشد گاه ناقدي از روي اخلاص فرد و يا گروه و يا دولت را به نقد مي كشد كه دشمن از آن به سود خود و به زيان جامعه اسلامي بهره مي برد و از سخن حق بهره اي تبليغاتي عليه نظام مي برد. از اين روي توجه به زمان و شناخت زمينه ها در طرح مسائل انتقادي نقشي كليدي و سرنوشت ساز دارد. امام راحل اين نكته را براساس روش اجتهادي كه در همه مقوله هاي فقهي سياسي و اجتماعي داشت همواره گوشزد مي كرد: (ببيند كه آيا اين صحبت در سطح كشور يك تشنجي ايجاد مي كند… يا آرامش ايجاد مي كند؟ ببينيد اين روزنامه ها اين قلم آرامش در اين كشور (كه الآن لازم است) ايجاد مي كند يا تشنج ايجاد مي كند؟)۵۲ توجه به زمان در نقد در اين فراز از سخنان امام به روشني پيداست. امام نقّاد چيره دست ناآرام و پراحساس بود. سراسر زندگي سياسي او را نقدهاي ناب و آگاه كننده و هشياري آفرين فرا گرفته است به رژيم ننگين پهلوي آمريكايي جنايتكار هميشه و همه حال در زير پتك انتقادهاي قوي و خردكننده او قرار داشتند. هر بي قانوني و افسارگسيختگي را چه كوچك و چه بزرگ بر نمي تابيد و فرياد مي زد. امّا همين امام پرشور و پراحساس و نقّاد و سره از ناسره شناس چيره دست و قوي وقتي جمهوري اسلامي پا مي گيرد به اقيانوس آرامي مي ماند و با ضرب آهنگ انتقاد خود پايه هاي آن را لرزان نمي كند بلكه شبان و روزان به تواناسازي آن همت مي گمارد او ناقدِ زمان شناس بود. برابر زمان حركت مي كرد. او با حكومت ديني همان رفتار را نمي كرد كه با حكومت شاه مي كرد. آقاي فلسفي از واعظان نقّاد سرشناس كشور او كه در رژيم گذشته گاه برفراز منبر و در مكانهاي عمومي دولت وقت را استيضاح و انتقادهاي خود را با روشني از زبان مردم و با تأييد آنان بيان مي كرد.۵۳ پس از پيروزي انقلاب اسلامي در پاسخ كساني كه به او خرده مي گرفته اند: چرا در زمان جمهوري اسلامي شيوه انتقادي را پيش نمي گيرد گفته است: (من در زمان شاه انتقاد مي كردم انتقاد من به ضرر شاه بود و به نفع رسول اكرم و خدا بود; اما الآن انتقاد نمي كنم براي اين كه انقلاب ما اسلامي است اگر از سوء اعمال بعضي ها به نام دولت انتقاد كنم… آمريكا استفاده مي كند.)۵۴ آقاي فلسفي اين مسأله را با امام راحل در ميان مي گذارد ايشان نيز بر مشي وي مُهر تأييد مي زند و مي گويد:
(بعضي از روزنامه ها مطالبي خلاف واقع مي نوشتند و بد مي گفتند و من گفتم: بد نگوييد انتقاد كنيد; اما حالا به شما مي گويم: انتقاد نكنيد; چون حساب شما از آنها جداست. در حكومت پيغمبر(ص) هم برخي كارهاي ناشايست را افرادي مرتكب مي شدند كه تك تك بد
بود ولي دولت پيغمبر(ص) بر اساس اسلام بود. بنابراين شروع انتقاد در منابر مصلحت نيست.)۵۵
ويژگيهاي انتقاد سالم
آنچه در فرهنگ نقد مهم است آداب و ويژگيهايي است كه انتقاد را به دو بخش انتقاد سازنده و يا ويرانگر تقسيم مي كند. امام خميني با آن كه نقد را در مسائل سياسي و اجتماعي امري ضروري و لازم مي شمرد و از آن به عنوان عامل رشد و پيشرفت ياد مي كرد لكن همواره در سخنرانيها بر اين واژه تكيه و اصرار داشت كه انتقاد بايد انتقاد سالم باشد. در اين بخش از نوشتار به ويژگيهاي انتقاد سالم از ديدگاه امام مي پردازيم به اين اميد كه اين معيارها و ميزانها همچون دستورالعملي سياسي ـ اجتماعي در جامعه ديني مورد توجه قرار گيرد و مثل راه باشد و فضاي حاكم بر مطبوعات سخنرانيها اظهار نظرها و مناظره ها و براساس سخنان و سيره عملي امام شكل بگيرد. روشن است كه پي ريزي (حيات طيّبه) و استواري (اخوّت ديني) در جامعه اسلامي آن گاه ميسّر و ميسور است كه همه به فكر اصلاح و ساماندهي امور باشيم و با انتقاد سالم و سازنده راههاي عملي سودمند و گره گشا را پيش رو نهيم تا اين انقلاب و دستآوردهاي آن ماندگار بماند.
انتقاد نه انتقام
انتقادهاي برخاسته از حسدها و غرض ورزيها و تسويه حسابها نه تنها مشكلي را نمي گشايد كه وضع را بدتر مي سازد; زيرا انسان كينه توز نمي تواند به انتقاد درست دست يابد. (النصيحة من الحاسد محال)۵۶. از اين روي بسياري از نقدهاي وي انتقام است. هدف از انتقاد بر شمردن عيبها و كاستيها نيست; بلكه پيدا كردن راههاي درمان براي دردهاي موجود و رهايي از بحران و آشفتگي و نابساماني است.
در انتقاد سالم عالم محضر خداست و مردمان همه آفريده هاي او. كاستيها و ضعفها با توجه به اين بينش به گونه اي مطرح مي شوند كه ناسازگار با آن حضور نباشد. انتقام گرفتن خويي است حيواني در برابر انتقاد سالم. (انتقاد غير از انتقامجويي است. انتقاد صحيح بايد باشد. هركس از هر كس مي تواند انتقاد صحيح بكند; اما اگر قلم كه دستش گرفت انتقاد كند براي انتقامجويي اين همان قلم شيطان است.)۵۷
بنابراين قلمي كه همسو با خويهاي شيطاني است و از آن فريبندگي و وسوسه۵۸ شبهه افكني ظاهر آرايي۵۹ دعوت به فقر۶۰ و فساد فتنه گري۶۱ تشنج آفريني و دشمن تراشي۶۲ و مانند آن تراوش مي كند انتقاد نيست بلكه انتقام گرفتن از اسلام و مردم مسلمان و نظام اسلامي است. اگر ديو كينه توزي به جاي مهرورزي و مهرباني بنشيند پرده اي تار در پيش چشم آدمي مي كشد كه بين او و حقيقت و واقعيت فرسنگها فاصله مي اندازد. و در نتيجه نگاه او نگاهي دشمنانه و حركتهاي او هم حركتهاي براندازي خواهد شد: (يك وقت مخاصمه هست اين طرف مي خواهد او را بكوبد آن طرف مي خواهد او را بكوبد اين نه راه اسلام است نه مقصد اسلامي مي تواند داشته باشد… و يك وقت مباحثه است.)۶۳ بحث و بررسي و گفت وگو در فضاي برادري و تفاهم نه تنها مانعي ندارد بلكه كارساز و رهگشا نيز هست. اگر بحثها به درگيري و دشمني كشيده شود و مچ گيري و انتقامجويي رواج يابد نه تنها مشكلي گشوده نخواهد شد بلكه بر مشكلها افزوده خواهد شد. امام صادق(ع) مي فرمايد: (اياكم والمراء والخصومة فانّهما يمرضان القلوب علي الأخوان و ينبت عليهما النفاق.)۶۴ از بگومگوهاي بي حاصل و دشمنيها بپرهيزيد; زيرا اين دو مايه بيماري دلها و زمينه ساز نفاق در ميان مؤمنان است.
امام خميني در شرح اين حديث نوراني مي نويسد:
(بيان آن كه مراء و خصومت در مقال قلب را مريض مي كند و انسان را به دوستان بدبين مي كند و نفاق در دل مي روياند آن است كه پيش از اين مذكور شد كه اعمال ظاهريه را در باطن و دل آثاري است متناسب با آنها….)۶۵ پرخاشگري و پريدن به يكديگر و به كار گرفتن عبارتها و تعبيرهاي نيش دار و كينه توزانه بذر بدبيني و بدخواهي را درجامعه مي افشاند و نتيجه اي جز تشنج و سلب آرامش و آسايش به دنبال ندارد.
هيچ ملت و گروهي در سايه انتقام به آقايي و سروري نمي رسد.
(لا سؤدد مع الأنتقام.)۶۶ بزرگواري و آقايي از راه انتقام به دست نمي آيد. كسي كه به بهانه انتقاد مي خواهد انتقام شخصي و يا گروهي خود را از ديگران بگيرد داراي روحيه خود كم بيني و حقارت نفس گرديده است شفاي خاطر خود را در تخريب ديگران مي بيند از اين روي هيچ گاه نمي تواند گام اصلاحي بردارد و سخن مصلحانه و خيرخواهانه بر زبان و قلم خودجاري سازد. اين گونه كسان نه تنها كاستي و منكري را بر طرف نمي كنند كه خود گرفتار كاستي و منكرند: (مع الأسف بعضي از نويسندگان و گويندگان به جاي انتقاد سالم و هدايت مفيد با انتقاد كينه توزانه مي خواهند افراد جامعه را به جمهوري اسلامي بدبين كنند. اينان به جاي انتقاد سازنده به فحاشي پرداخته و به جاي نهي از منكر خود مرتكب منكر مي شوند.)۶۷ ييك پارچگي جامعه در گرو انتقاد سالم و سازنده است. قلم و نوشته اي كه انتقامجوست اين وحدت و يگانگي را شيطان گونه به (عداوت و بغضاء)۶۸ دگر مي سازد و در عمل قلم او قيچي را مانند است كه پيوندها را مي گسلد و جامعه و
ارزشهاي حاكم بر آن را مُثله و پاره پاره مي كند. امام رضا(ع) به عبدالعظيم حسني مي فرمايد: (… ولايشغلوا انفسهم بتمزيق بعضهم بعضاً…)۶۹ [به دوستان ما بگوييد]: مبادا به خود مشغول شوند و همديگر را پاره پاره كنند!
امام بزرگوار اين ادب را در باب انتقاد به ما آموخت كه فضاي دشمني و درگيري را كه فضاي جهنميان است از جامعه بزدائيم: (وانّ ذلك لحق تخاصم اهل النار)۷۰ و فضاي بهشت و بهشتيان را در پيوندها و پيوستگيها و برخوردها و انتقادها حاكم سازيم: (اخواناً علي سرر متقابلين) ۷۱ جالب اين است كه قرآن نيايش بهشتيان را اين گونه ترسيم مي كند:
(… ولاتجعل في قلوبنا غلاّ للذين آمنوا…)۷۲
[پروردگارا] در دل ما غل و غش و كينه نسبت به مؤمنان قرار مده.
اگر بخواهيم بهشت اخلاقي اسلام را در پيوندهاي فردي و معاشرتهاي اجتماعي پي بريزيم بايد مواظب گفتار و نوشتار خود باشيم. در هر كجا و هر اداره اي كه هستيم
و مسؤوليتي كه داريم ديده باني باشيم كه عقبه نيروها را درست گرا بدهيم و خداي ناكرده با كينه ورزيها روشهاي انتقامي گلوله هاي آتشين را در جبهه خودي مصرف نكنيم. مقام معظم رهبري مي گويد:
(امام مكرراً توصيه مي فرمودند كه: در مجلس از تنازعات اجتناب شود من هم اين توصيه را مي كنم. مجلس بايد آزاد باشد هر كسي نظر و رأي خود را ابراز كند; اما اظهار رأي غير از خصومت و تنازع و درگيري است… روحيه خصومت و تنازع را از بين ببريد و آن را به روحيه محبت تبديل كنيد اگر چنانچه محبّت باشد كارايي به حد كمال خواهد رسيد.)۷۳
پاسداشت حرمت ديگران
روح حاكم بر جامعه ديني روح برادري و حرمت و آبرومندي است. همگان درحفظ و پاسداشت آبرو و شرف يكديگر مي كوشند آبرو و شرف فردي و اجتماعي افراد در امان است و نگهداشته شده. آنچه به شخصيت شهروندان صدمه مي زند و بي حرمتي به شمار مي رود در جامعه ديني وجود ندارد. در پيدا و پنهان حريمهاي قانوني و ايماني مؤمنان محترم شمرده مي شود. اين اصل اصيل مي طلبد كه انتقادها هم در چنين فضايي به گونه اي باشد كه آبروي كسي زير سؤال نرود موقعيت مدير و مسؤولي به ناحق دچار تزلزل نگردد. شايسته است شيوه و روش برخورد با كاستيها و كژيها به گونه اي گزينش شود كه ناسازگاري با اين اصل اساسي نداشته باشد.
از اين روي اين نگاه فقيهانه امام است به مسأله نقد و انتقاد كه هرگونه ناخالصي در برخوردهاي زباني و قلمي را غشّ مي نامد و حكم به حرام بودن مي دهد. در فضاي جامعه ديني هرگونه غشّي با هر كسي با دوست و يا دشمن رفيق و يا رقيب با زبان يا با قلم نادرست و ناپسند است.
امام علي عليه السلام مي فرمايد:
(شرّ الناس من يغش الناس.)۸۷
بدترين مردم كسي است كه با مردم غلّ و غش مي كند.
اين سخن مولي اطلاق دارد و چشم اندازي گسترده و همه غش ها را در همه حوزه هاي فرهنگي سياسي اجتماعي و اقتصادي شامل مي شود. نشانه سلامت زبان و قلم انتقادگر آن است كه آن را از غشّ و خيانت خالي و خالص سازد و خير و نيكي و آرامش و آسايش شهروندان و هم كيشان خود را در نظر داشته باشد.
آن نوشته زهرآگين كه با نيش خود زندگي را بر كام همنوعان تلخ مي سازد و با تك تك واژگان تيري بر دل آزادگان مي زند و شعله اي در بوستان عاشقان و شيفتگان ولايت بر مي افروزد نوشته اي است ناسالم و غش دار:
(ببينيد كه آيا اين صحبت در سطح كشور يك تشنجي ايجاد مي كند… و يا آرامش ايجاد مي كند؟ ببينيد اين روزنامه ها اين قلم ها آرامش در اين كشور ايجاد مي كنند يا تشنج؟ اگر چنانچه تشنج ايجاد كرد اين روزنامه چماق است و آن گفتار چماق و اگر آرامش ايجاد كرد اين رحمت است و اين مشكور است پيش خداي تبارك و تعالي.)۸۸
ميزان و معيار انتقاد سالم از نگاه امام آن است كه ذهن و فكر و اعصاب مردم را به سوي آرامش و اطمينان بكشاند اعتمادساز باشد نه اعتماد سوز. و اگر چنين نبود و نشد ويرانگر و ناسالم است. ترديدي نيست كه (غش) اجتماعي از غش فردي ويران كننده تر و زيان بار تر است. آن كه جوّ و فضاي جامعه را با انتقاد ناسالم و
غيرخيرخواهانه مي آلايد كاري بس زشت تر و ناپسندتر انجام داده است.
علي عليه السلام مي فرمايد:
(وانّ اعظم الخيانة خيانة الاُمة وافظع الغش غش الأئمة.)۸۹
بزرگ ترين خيانت خيانت به مسلمانان است و زشت ترين فريبكاري ناراستي كردن با امام ايشان.
نكته ديگر آن كه غش و خدعه و نيرنگ با پيشواي جامعه كه سكاندار كشتي امنيت مردم است بسيار بدتر و زشتتر از غش و فريب با ديگران است; از اين روي بر خورد مردم با رهبر جامعه ولايي بايد برخورد خيرخواهانه باشد (النصيحة لأئمة المسلمين)۹۰ نه غش آلود.
امام علي(ع) مي فرمايد:
(… فاعينوني بمناصحة خلّية من الغش سليمة من الريب…)۹۱
پس مرا ياري كنيد به نصيحت به دور از دغل و ريب.
پرهيز از غش و نيرنگ در انتقاد و حركت در مسير خيرخواهي امت و امام همان آرماني است كه امام امت همواره آن را بر زبان مي آورد و مردم را به آن فرا مي خواند و مقام معظم رهبري نيز بر آن تأكيد و پافشاري دارد:
(مبادا كساني در گوشه و كنار پيدا شوند و از كاهي كوه بسازند و اگر ديدند كاري در بلند مدت قابل اصلاح است ولي در مدت كوتاهي اصلاح نشده مورد انتقاد قرار دهند بايد زباني و عملي و مالي و با هر وسيله اي كه مي شود دولت و مسؤولان را كمك و حمايت بكنند.)۹۲
مرزهاي انتقاد
هر كشور و مملكتي با هر ايده و مرام و مكتبي براي خود مرزهايي دارد و خط قرمزهايي. اين مرزها هم در مسائل جغرافيايي وجود دارد و هم در مسايل سياسي اجتماعي و امنيتي كه از آن به (خطوط قرمز) كشورها تعبير مي شود.
گذر از مرزها و ناديده انگاشتن خط قرمز در همه جاي دنيا جرم است. حتي به اصطلاح دموكراتيك ترين كشورها هم اجازه نمي دهند كه كساني از اين خطوط قرمز بگذرند و پا را فراتر نهند. در مَثَل ماركسيسم درنظام سرمايه داري آمريكا خط قرمز بود و آن زماني كه سوسياليسم در دنيا مطرح بود ماركسيستها در شرايط سختي در آن كشور مي زيستند و تنگناهاي ويژه اي براي آنان در نظر گرفته بودند.
اگر امروز هم در مثل شماري در آمريكا سخن از تجزيه آن كشور بزنند و بگويند: سياهان و يا سرخ پوستان حق حاكميت جداگانه دارند دولت آمريكا با آنها به شدّت برخورد مي كند و آنان را از سر راه بر مي دارد. اين حالت در ساير كشورهاي جهان هم مطرح است.
مقام معظم رهبري مي گويد:
(همه توجه داشته باشند كه يك خط قرمزي وجود دارد از اين خط قرمز هيچ كس نبايد عبور كند نه اين كه ما اجازه نمي دهيم در هيچ جاي دنيا اجازه نمي دهند….)۹۳
براي آن كه به توان جامعه اي را بر سر پا نگهداشت و از گزنده ها و دست اندازيها به دورش داشت ضرورت روشن كردن مرزهاي اصلي چاره ناپذير است. اين حدّ و حق بايد به گونه اي روشن باشد كه تكليف وظيفه همگي با آن معلوم گردد.
اگر چنين نشود و نباشد و در جامعه مرزي و خطي وجود نداشته باشد همه چيز به هم مي ريزد و شيرازه جامعه از هم مي گسلد. چطور مي توان درجامعه اي حتي بدوي ترين آن بدون مرز و خط زيست. هر واحد كوچك و بزرگ هر قوم و قبيله هر كشور و سرزمين براي بهروزي و ادامه زندگي مرزهايي و خط قرمزهايي دارد. هر جامعه اي براي خود معيارهايي دارد و برابر آن معيارها مرزهايي.
بايستگي وجود خطهاي قرمز براي روشن شدن وظيفه مردم يك كشور و وجود چهارچوب براي حركت در محدوده آن مسأله اي است مورد تأييد همه خردمندان و خردورزان.
اگر چهار چوبها روشن باشد طبيعي است كه انتقادگران هم محدوده نقد خويش را خواهند شناخت و نقد سياسي و اجتماعي نيز سامان مند و اصولي خواهد شد.
ما در اين جا براي روشن تر شدن سخن به خطهاي قرمزي كه بايد از آنها نگذشت و پارا فراتر ننهاد اشاره مي كنيم و از سخنان و سيره امام خميني براي آن شاهد و نمونه ارائه مي دهيم:
* قانون اساسي
* رهبري و محوريت نظام
* امنيّت ملي
* وحدت مردمي
* ارزشهاي پايدار ديني
قانون اساسي
قانون براي جامعه همان ضرورت را دارد كه هوا براي فرد زنده قانون سند آبروي هر كشور و خميرمايه نظم و انضباط سياسي و اجتماعي آن است. هر كشوري هر چند كوچك و دور افتاده براي خود مرجع قانوني دارد و اين اصلي است مشترك و همگاني. روشن است كه داشتن قانون به تنهايي كارگشا نيست. قانون بايد آن چنان در روح و جان مردم جا گير شود كه نفس وجود قانون آنان را از دست اندازي به مرزهاي اجتماعي و حقوق مردم بازدارد. قانون اگر درست شناخته شود و درست اجرا گردد و به خوبي در روح و جان مردم جاي بگيرد بسياري از نابسامانيها رخت برخواهند بست و همگان در سايه سار آن زندگي آرام و به دور از دغدغه اي خواهند داشت.
امام خميني مي گويد:
(قانون براي نفع ملت است براي نفع جامعه است. براي نفع بعضي
از اشخاص و بعضي گروه ها نيست. قانون توجه تام به تمام جامعه كرده است. و قانون براي تهذيب تمام جامعه است.)۹۴
همه بايد در برابر قانون سر فرود آورند و به هيچ روي در برابر آن نايستند. حال اگر قدرت مندان و زر اندوزان جناحهايي با نفوذ در برابر آن بايستند و هر جا قانون را به زيان خود ديدند سربرتابند و گردن ننهند جامعه دچار بيماري مي شود و از حركت به سوي كمال باز مي ماند و بي قانوني بسان خوره به جان جامعه مي افتد و آن را از پاي در مي آورد.
براي همين پيامدهاي ناگوار است كه امام همگان را به قانون مداري فرا مي خواند:
(قانون در رأس واقع شده است و همه افراد هر كشوري بايد خودشان را با آن قانون تطبيق بدهند. اگر قانون برخلاف خودشان هم حكمي كرد بايد خودشان را در مقابل قانون تسليم كنند آن وقت است كه كشور كشور قانون مي شود.)۹۵
هنگامي كه بيش ترين مردم به قانون اساسي رأي دادند همان ملاك و ميزان سياستها و برنامه ريزيها و تصميم گيريها مي شود. مبارزه با چنين قانوني گذر از خط قرمز است و فساد در زمين:
(همه بايد مقيد به اين باشيد كه قانون را بپذيريد و لو برخلاف رأي شما باشد. بايد بپذيريد براي اين كه ميزان اكثريت است. بعد از اين كه چيزي قانوني شد ديگر نق زدن در آن اگر بخواهد مردم را تحريك بكند مفسد في الارض است.)۹۶
تا زماني كه قانون مرجع است و قانونيت دارد گرچه برخلاف انديشه و سليقه و نظر من باشد بايد به آن پايبند باشم. ممكن است اشكالهايي به ذهن برسد و قانون كاستيهايي داشته باشد كه نياز به اصلاح دارد لكن تا وقتي كه قانونيت دارد بايد آن را پذيرفت و به آن گردن نهاد:
(در مقام عمل قبول داريم; اما رأيمان اين است كه اين جوري نيست; اما در عمل هم ملتزم هستيم. اين هيچ مانعي ندارد.)۹۷
بنابراين بحث درباره مواد قانوني و انتقاد به پاره اي از اصول و يا تبصره هاي آن خط قرمز نيست. آنچه مرز است و خط قرمز اصل قانوني بودن قانون اساسي يك كشور است.در مجموع مي توان گفت: آناني كه با جوّسازي و غوغاسالاري خود را اصل مي گيرند و محور و مركز همه چيز را منافع شخصي خود مي دانند و با شيوه هاي گوناگون به قانون مي تازند به تعبير امام خميني ديكتاتورند.
(اگر بنا باشد كه يك جائي بخواهند دادستان بخواهد روي قوانين عمل بكند ما بخواهيم بگوييم كه خير ما دادستان را قبول نداريم. اين معناي ديكتاتوري است. ديكتاتوري همين است كه نه به مجلس سر فرود مي آورد نه به قوانين مجلس و نه به شوراي نگهبان و نه به تأييد شوراي نگهبان و نه به قوه قضائيه و نه به دادستاني….)۹۸
(نمي شود از شما پذيرفت كه ما قانون را قبول نداريم غلط مي كني قانون را قبول نداري قانون ترا قبول ندارد…. مردمي كه رأي دادند به قانون اساسي منتظرند كه قانون اساسي اجرا بشود نه هر كس از هر جا صبح بلند مي شود بگويد… من قانون اساسي را قبول ندارم.)۹۹
نگهداري و پاسداري از مرزهاي قانوني وظيفه همگاني است. همگان وظيفه دارند. با گردن نهادن به آن دفاع از آن در برابر قدرت مندان و زراندوزان و افراد و جناحهاي با نفوذ قانون را پاس دارند و بهترين پاسداشت ايستادن اهل نفوذ قدرت با ديگران در يك صف در برابر قانون است:
(در اسلام همه كس حتي پيامبر عظيم الشأن(ص) در مقابل قانون بي امتياز در يك صف هستند.)۱۰۰

روشن شد از جمله مرزهاي انتقاد كه مي توان آن را خط قرمز ناميد قانون اساسي است. حركت بر محور اين قانون تكليف و وظيفه ملي و ديني است و
مخالفت با اصل قانون و مصوبات قانوني مخالفت با رأي اكثريت ملت و نامشروع به شمار مي رود. كساني كه اهل قلم و سخن هستند بايد همواره اين معيار و ميزان را در نوشته ها و سخنهاي خود رعايت كنند و برخلاف دين و جريان ملي و مردمي گام برندارند.
محور نظام (ولايت فقيه)
بدون نظم و نظام و ناظم نمي توان امور كشور را سامان و سازمان داد. قانون اساسي كشورها پشتوانه بي زبان نظامها به شمار مي روند. بايد مرجع ديگري باشد كه از آن قانون سخن بكشد و او را به زبان آورد. رهبري جامعه چنين نقشي دارد. او قانون را به زبان مي آورد و راه را بر رهروان روشن و هموار مي سازد; از اين روي در معارف ديني ما سخن از (قرآن صامت) و (قرآن ناطق) به ميان آمده است.
رهبري چون برق در تن سيم است. كالبد جامعه به روح و حيات نياز دارد تا ادامه حيات دهد. آن نيروي توانايي كه پراكندگيها را پيوند مي زند استعدادها را شكوفا مي سازد نيروها را بسيج و سازمان مي دهد رهبر است.
امام علي(ع) مي فرمايد:
(مكان القيم بالأمر مكان النظام من الخرز يجمعه ويضمّه فان انقطع النظام تفرق وذهب ثم لم يجتمع بحذافيره ابداً.)۱۰۱
جايگاه زمامدار در اين كار جايگاه رشته اي است كه مهره ها را به هم فراهم آورد و برخي را ضميمه برخي ديگر دارد. اگر رشته ببرد مهره ها پراكنده شود و از ميان رود و ديگر به تمامي فراهم نيايد.
رهبري عمود خيمه نظام است و رشته جمع كننده تك تك مردم. انتقادها و خرده گيريها تا جايي آزاد است و ميدان دارد كه نخواهد اين عمود را بشكند و آن رشته را بگسلد. اگر نقد وارد اين حريم گردد به انگيزه سست كردن محور نظام و پاره كردن ريسمان وحدت و انسجام مردم بي گمان خط قرمز ناديده انگاشته و از آن گذشته است.
بحث از اين نيست كه كسي درباره مسائل نظري ولايت فقيه تحليل و بررسي علمي نداشته باشد. اين شيوه نقد و بررسي در مسائل علمي و نظري همواره در ميان فقها و حوزه ها مطرح بوده و هست. كارشناسان و خبرگان در اين گونه مسائل علمي سليقه ها و برداشتهاي گوناگوني ارائه داده و در نوشته هايشان به يادگار گذاشته اند.
بحث از اين است كه اگر بر اساس قانون اساسي و با رأي مستقيم مردم يا بارأي مردم به خبرگان رهبري فردي رهبري امت را عهده دار گرديد و در رأس نظام به عنوان پيشوا و جلودار برگزيده شد و در راستاي اختيارهاي قانوني عمل كرد كسي حق ندارد با صراحت يا با كنايه به اين مرز و حق بتازد و مشروع بودن آن را زير سؤال ببرد و در تصميم گيريهاي او كه براساس قانون شرع قانون اساسي و مصلحت نظام است چون و چرا كند. امام علي(ع) مي فرمايد:
(فان اجتمعوا علي رجل وسمّوه اماماً كان ذلك لله رضي فان خرج عن امرهم خارج بطعن او بدعة ردوه الي ما خرج منه فان ابي قاتلوه علي اتباعه غير سبيل المؤمنين وولاه اللّه ماتولي.)۱۰۲
پس اگر گرد مردي فراهم گرديدند و او را امام خود ناميدند خشنودي خدا را خريدند. اگر كسي كار آنان را عيب گذارد يا بدعتي پديد آرد او را به جمعي كه از آن برون شده باز گردانند و اگر سرباز زد با وي پيكار كنند ـ كه راهي ديگر را پذيرفته ـ و جز به راه مسلمانان رفته و خدا در گردن او درآرد آن را كه بر خود لازم دارد.
اصل لشگر بي گمان سرور بود
قـوم بي سـرور تن بي سر بود
وجه و چهره نظام اسلامي در مقام امامت و رهبري تبلور و تجلّي مي كند و شكوه و شكوفايي انسانها در پرتو وجود او عينيّت مي يابد. رهبري در حقيقت هم ايدئولوك نظام است و هم زمامدار و هم پشتوانه معنوي فرهنگي و ديني براي مديران اجرايي.
ولايت فقيه به عنوان روح قانون اساسي و شالوده و اساس نظام اسلامي امروز از مرحله نظريه پردازي گذشته و به مرحله قانوني رسيده است. و چون در متن قانون اساسي
اين مسأله به رسميت شناخته شده و نمايندگان مردم در خبرگان قانون اساسي آن را با حوزه اختياري گسترده در قانون جاي داده اند و سپس اكثريت به آن رأي داده اند از آن پس هرگونه چون و چرا در اصل زنده و حياتي (ولايت فقيه) و زير سؤال بردن و انتقاد به آن قانون شكني و گذر از خط قرمز نظام و فساد در زمين به شمار مي رود.
اين كه شماري پنداشته اند: (هيچ خط قرمزي در طرح مباحث نظري و مسائل سياسي جز آنچه قانون اساسي به صراحت مشخص و تبيين كرده وجود ندارد و هيچ مقامي مصون از انتقاد و سؤال نيست) بايد به اين نكته توجه كنند و خود را به ناداني و غفلت نزنند كه همان قانون اساسي كه آنها آن را به عنوان خط قرمز مي شناسند مواردي را به عنوان خط قرمز نظام تعيين كرده كه از آن جمله است: (ولايت فقيه) و رهبري فقيه عادل و مدير و مدبّر. پوشيده نماند كه مقصود اين اشارت آن نيست كه رهبري مصون از خطا و معصوم و از هرگونه انتقادي مبرّا و به دور است. امام علي(ع) با آن كه معصوم بود خود را بي نياز از يادآوري و رايزني نمي دانست و از مردم مي خواست كه او را در ادامه رهبري و اداره امور ياري و مدد رسانند.۱۰۳
امام خميني نيز به روشني مي گويد:
(هيچ كس نبايد خود را مطلق و مبرّاي از انتقاد ببيند البته انتقاد غير از برخورد خطي و جرياني است.)۱۰۴
كساني و جريانهايي كه از آغاز با ولايت فقيه و وليّ فقيه درافتادند و زبان به انتقاد گشودند و اكنون نيز با فضاي جديد سوداهايي در سر مي پرورند به خاطر قدرت و اقتدار آن بوده و هست. اينان از اين كه بتوانند اين درياي بي كران را از جوش و خروش باز ايستانند و او را به عقب نشيني وا دارند نااميد شده اند از اين روي هر روز به بهانه اي بر اين برج و باروي مقدس يورش مي برند. و در اين لشكر كشي به تازگيها ترفند جديدي ساز كرده اند و آن هماهنگ نشان دادن خود با يكي از جناحهاي كشور و اين ترفند شماري از ساده لوحان را به سويي انداخته كه دشمن در پي آن بود و آن انتقاد كينه توزانه و غرض آلود از ولايت فقيه و اختيارها و… است.
امنيت ملي
در هر كشوري مسأله امنيت ملي از مهم ترين و بنيادي ترين دغدغه ها و حساسيتهاي مسؤولان آن كشور به شمار مي رود و برقراري امنيت درهمه جا نشانه اقتدار دولت و نظام است. برقراري امنيت و آسايش مردم جلوگيري از هرج و مرج خواهان بر هم زنندگان امنيت و آسايش مردم و… وظيفه اساسي دولتهاست.
قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران نيز به اين نكته به روشني اشاره دارد كه شوراي عالي امنيت ملي براي تأمين منافع ملي و پاسداري از انقلاب اسلامي و تماميت ارضي و حاكميت ملي تشكيل مي شود و با بهره گيري از امكانات مادي و معنوي كشور و هماهنگ كردن فعاليتهاي سياسي اطلاعاتي اجتماعي فرهنگي و اقتصادي با تهديدهاي داخلي و خارجي مقابله مي كند.۱۰۵
به كارگيري توان مادي و معنوي براي پديدآوردن و برقراركردن امنيت ملي و پاسداري از آن رويارويي با جريانهايي كه به آشوب و بلوا دامن مي زنند نشانگر اين معنا است كه (امنيت ملي) جزء خطوط قرمز حكومتهاست. در نظام جمهوري اسلامي نيز اين خط قرمز مورد توجه قرار گرفته و به هرگونه انتقاد و انتشار مطلب و يا نوشته اي كه بخواهد اين اصل را كمرنگ سازد و آرامش مردم را بر هم زند گذر از خط قرمز خواهد بود. هرگونه حركتي كه جوّ عمومي جامعه را دچار تزلزل و آلودگي رواني سازد و مردم را كلاف سر درگم كند و زمينه انتخاب و گزينشهاي درست را از آنان بگيرد حركتي است عليه امنيت ملي.
البته اين سخن به اين معني نيست كه آزاديهاي مشروع از بين برود و جوّ خفقان و استبداد بر انديشه ها و قلمها حاكم گردد; اما معني آزادي هم اين نيست كه نخاله ها و عقده ايها و رجّاله ها سر برآورند و ميدان دار آزادي بيان گردند و به نام آزادي هرگونه فكر تخريبي را القاء كنند.
نظام خوش آيند آن است كه زمينه اي فراهم سازد تا جوهره انساني انسانها رشد يابد
و اين به معناي آزاد گذاشتن فتنه انگيزي و فتنه گري كه امنيت ملي را از بين مي برد نيست:
(انتقاد غير از توطئه است. لحن توطئه با لحن انتقاد فرق دارد… اين لحن آزاد نيست توطئه آزاد نيست انتقاد آزاد است.)۱۰۶
آزادي و امنيت ملي كامل كننده يكديگرند. اگر قرار باشد آزادي بيان و قلم امنيت جامعه را به خطر بيندازد بايد آن آزادي مهار گردد تا كساني به بهانه آزادي هرگونه رطب و يا بسي را به هم نبافند و نظام و امنيت آن را زير سؤال نبرند. نبايد گذاشت آزادي ملعبه شود:
(الآن آزادي پيش بعضي از اشخاص ملعبه شده است كه هر چه دلشان مي خواهند بايد بنويسند و بگويند….)۱۰۷
امام راحل و آينده نگر برداشت نادرست دگرانديشان و دشمنان كينه توز را از آزادي مطرح كرده و به آن پاسخ داده است:
(آزادي مطلق بايد باشد كه آنها مي گويند اين است كه: چريك فدايي و فلان دسته منافق و فلان دسته كافر و فلان دسته اي كه هيچ اعتقاد به اسلام ندارند اينها آزاد باشند بيايند هر چه دلشان مي خواهند بگويند هر كاري مي خواهند بكنند و لو فرض كنيد به ضد اسلام حرف بزنند آزادند و لو به ضد جمهوري اسلامي حرف بزنند آزادند و يك دسته نفهم هم مي گويند نخير بايد اين چيزها باشد… اين روزنامه ها نمي فهمند يا فهميده عمل مي كنند چرا بايد اين روزنامه ها دامن بزنند به اختلافات… روزنامه ها را به بازي گرفته اند.)۱۰۸
هشدار امام به روزنامه ها گوياي موقعيت ويژه اي است كه روزنامه ها دارند. آنها اگر در دست ناپاكان دين به دنيا فروشان وابستگان به قدرتها و محفلهاي خارجي و پشت كردگان به انقلاب باشد امنيت كشور را به خطر مي اندازند و اگر در دست پاكان و انسانهاي شريف مسلمان انقلابي علاقه مند به وطن و ملت باشد امنيت مي آفرينند.
پس روزنامه هم مي تواند امنيت بيافريند و هم مي تواند تشنج آفريني كند. كه در آشوب كوي دانشگاه ديديم بسياري از روزنامه هاي دگرانديش و متأسفانه پاره اي از روزنامه هايي كه با بودجه بيت المال اداره مي شوند چگونه به آشوب دامن زدند. اگر بررسيها گزارشها انتقادها با انصاف و عدل همراه باشد و در تجزيه و تحليل هاي روزانه حقايق را كتمان نكنند و عيبهاي كوچك را بزرگ جلوه ندهند درست نويسي را به درشت نويسي بدل نكنند و در يك كلام از موهبت آزادي قلم و بيان به شايستگي بهره برند نقش مهم و بنيادي در تأمين امنيت فرهنگي و فكري مردم دارند و اگر رفتاري غير از اين داشته باشند و به جاي استوار ساختن باورها دست به ويرانگري بزنند و از نعمت آزادي سوء استفاده كنند و انتقاد را به انتقام دگرسازند برخلاف مسير مردم و قانون گام برداشته اند. در پايان اين بخش اصل نهم قانون اساسي را كه بيانگر مرز آزادي در پيوند با امنيت ملي است يادآور مي شويم: در جمهوري اسلامي ايران آزادي و استقلال و وحدت و تماميت ارضي كشور از يكديگر تفكيك ناپذيرند و حفظ آنها وظيفه دولت و آحاد ملت است. هيچ فرد ياگروه يا مقامي حق ندارد به نام استفاده از آزادي به استقلال سياسي فرهنگي اقتصادي و نظامي و تماميت ارضي ايران كم ترين خدشه اي وارد كند و آزاديهاي مشروع را هر چند با وضع قوانين و مقررات سلب كند.)۱۰۹
وحدت ملي و روح اميد
از محورهاي بنيادي يك نظام (وحدت ملي) آن است. آنچه مي تواند يك جامعه را در برابر آفتها و آسيبهاي گوناگون مقاوم سازد وفاق اجتماعي و همگرايي نيروها و روح اميد و اميدواري مردم نسبت به آينده نظام است. امام خميني دو هدف اساسي را هميشه دنبال مي كرد: وحدت ملي و دميدن روح
اميد به كالبد مردم و جامعه با سيري در انديشه امام درخواهيم يافت وحدت ملي و اميددادن به مردم از اصول اساسي تفكر ايشان است كه هم در بيان و هم در بنان ايشان جلوه اي خاص يافته است. امام ترفندهاي دشمن را به خوبي دريافته بود كه در پي ويران كردن چه چيزهايي است. به گفته مقام معظم رهبري:
(دشمن سه هدف مرحله يي و مقطعي را تعقيب مي كند: اول عبارت است از تخريب وحدت ملي… دوم تخريب ايمان و باورهاي كارساز در دل مردم… سوم: تخريب روح اميد و تخريب آينده در ذهن مردم… اسم اين تخريبها را هم (اصلاح) مي گذارند.)۱۱۰
امام با تمام توان در برابر اين سه هدف ويرانگر دشمن ايستاد و ديگران را نيز به ايستادگي فرا خواند. او در مقام بيان فرهنگ نقد همواره به اين نكته اشاره داشت كه انتقادها نبايد مردم را سست و دلسرد كند و آنان را نسبت به نظام و مسؤولان آن بدبين و بي اعتماد گرداند:
(ما امروز احتياج به اين داريم كه اين ملت را اميدوار كنيم و دلگرم… نبايد اين مردم را سست شان كنيم… بايد همه كوشش كنيم كه اميد ايجاد كنيم.)۱۱۱
انتقاد و امر به معروف و نهي از منكر وظيفه اي است ديني و همگاني; اما بايد در انجام اين دو فريضه بزرگ روشي را برگزينيم كه آن رويه و روش هم معروف و پسنديده باشد نه منكر و ناپسند.
(مع الأسف بعضي از نويسندگان و گويندگان به جاي انتقاد سالم و هدايت مفيد با انتقاد كينه توزانه مي خواهند افراد جامعه را به جمهوري اسلامي بدبين كنند اينان به جاي نهي از منكر خود مرتكب منكر مي شوند.)۱۱۲
روح حاكم بر انتقادها و ايرادها و خرده گيريها بايد اين باشد كه نابسامانيها سامان يابد نارضايتيهاي مردم ريشه يابي گردد و درمان شود. دشواريها و گرفتاريهاي آنان
شناسايي و از راه قانوني براي آنها راه حل ارائه شود. شكل و شيوه انتقاد بايد به گونه اي باشد كه مردم را از صحنه انقلاب و اسلام خارج نكند بلكه پرتو اميد در دل آنها بيفكند و خرسند از اين باشند كه كسي و كساني براي برداشتن بازدارنده از سر راه آنان و سامان دادن نابسامانيهاي زندگي آنان دل مي سوزانند و پي گيرند:
(در جمهوري اسلامي همه بايد با انتقادها و طرح اشكالها راه را براي سعادت جامعه باز كنند.)۱۱۳
اگر در انتقادهاي سياسي و اجتماعي منتقدان اين جهت و اين هدف رعايت نشود و نقد آلودن فضاي ذهني و فكري مردم و به نااميدي كشاندن و دلمرده ساختن آنان را در پي داشته باشد اين انتقاد نيست بلكه به گفته امام: (انتحار)۱۱۴ است.
روشن است در اين گونه شيوه ها و انتقادهاي ويرانگر تر و خشك و باگناه و بي گناه همه خواهند سوخت. هدف از انتقاد بايد آن باشد و فكر و دل خدمتگزاران را به يكديگر نزديك كنيم و مردم را در صحنه هاي سازندگي اميدوار و پرنشاط گردانيم نه آن كه تيشه به ريشه منافع ملي و مردمي خود بزنيم:
(در هر حال يكي از كارهايي كه يقيناً رضايت خداوند متعال در آن است تأليف قلوب و تلاش جهت زدودن كدورتها و نزديك ساختن مواضع خدمت به يكديگر است. بايد از واسطه هايي كه كارشان القاء بدبيني نسبت به جناح مقابل است پرهيز نمود. شما آن قدر دشمنان مشترك داريد كه بايد با همه توان در برابر آنان بايستيد.)۱۱۵
در اين فراز از رهنمود امام راحل چند نكته اساسي به چشم مي خورد:
۱. حركت در جهت پيوند دلها و از بين بردن كينه ها و كدورتها كاري خدا پسندانه است.
۲. هنر ناقدان و مصلحان اجتماعي بايد آن باشد كه مواضع خدمت را به يكديگر نزديك كنند و به وحدت نيروها و همدلي آنان در پيشبرد هدفهاي نظام و خدمت به مردم مدد رسانند.
۳. در هر جامعه اي آتش بياران معركه مايه فتنه و فساد و دو دستگي هستند. آنان كه به هيچ جناحي پايبند نيستند و هدفي جز جوّسازي و بدبين كردن نيروهاي انقلابي به يكديگر ندارند آنان را بايد شناسايي كرد و از خود دور ساخت.
۴. سرگرم شدن در جبهه خودي و نقد و بررسي عملكردها بزرگ كردن عيبهاي كوچك و كاستيهايي كه در درازمدت قابل جبران است نبايد ما را از غيرخودي و دشمن مشترك غافل سازد. يكي از آفتهاي سياسي و اجتماعي براي يك نظام توانا و قدرت مند همين است كه در مسائل جزيي سرگرم شود و از مسائل اصلي و اصولي و دشمنيهاي بيروني غافل بماند.
امام خميني با توجه به اين اصول و اين كه وحدت ملي مردم به هيچ روي نبايد فداي چيز ديگري بشود مي گويد:
(ممكن است هر كس در فضاي ذهن و ايده هاي خود نسبت به عملكردها و مديريتها و سليقه هاي ديگران و مسؤولين انتقادي داشته باشد ولي لحن و تعابير نبايد افكار جامعه و آيندگان را از مسير شناخت دشمنان واقعي و ابرقدرتها كه همه مشكلات و نارساييها از آنان سرچشمه گرفته است به طرف مسائل فرعي منحرف كند و خداي ناكرده همه ضعفها و مشكلات به حساب مديريت و مسؤوليت مسؤولين گذاشته شود و از آن تفسير انحصارطلبي گردد كه اين عمل كاملاً غير منصفانه است و اعتبار مسؤولين نظام را از بين مي برد و زمينه را براي ورود بي تفاوتها و بي دردها به صحنه انقلاب آماده مي كند.)۱۱۶
باورها و ارزشهاي پايدار ديني
آخرين بخشي كه در اين نوشتار در باب مرزهاي انتقاد و خطهاي قرمز به آن مي پردازيم برگرفته از آخرين اصل قانون اساسي است كه در ذيل آن آمده:
(محتواي اصل مربوط به اسلامي بودن نظام و ابتناي كليه قوانين و مقررات براساس موازين اسلامي و پايه هاي ايماني و اهداف جمهوري اسلامي ايران و جمهوري بودن حكومت و ولايت امر و امامت امت و نيز اداره كشور با اتكاء به آراء عمومي و دين و مذهب رسمي ايران تغيير ناپذير است.)۱۱۷
روح اين اصل آن است كه در اين كشور چند چيز از اصول پايدار و ثابت و دگرگوني ناپذيرند:
۱. اسلامي بودن نظام
۲. جمهوري بودن آن
۳. ولايي بودن حكومت
۴. مردمي بودن
هر قلمي و سخني كه به اين اصول اساسي خدشه وارد سازد و بخواهد به حريم آنها دست اندازي كند ناسالم است و گذر از خط قرمز.
مقام معظم رهبري در تفسير و بيان نمونه ها و مصداقهاي خط قرمز خطاب به دشمنان انقلاب مي گويد:
(شما انقلاب را زير سؤال ببريد اصل انقلاب را نفي كنيد نظام جمهوري اسلامي را نفي كنيد و كسي چيزي نگويد؟ بديهي است اين خط قرمز است. اين قابل تحمل نيست.
گزارشهاي نامربوط كه به چيز ديگري مربوط است آن را مي كشانند به يك جايي كه به نظام ضربه بزنند يا زير سؤال ببرند. دستگاه هم تاحالا چيزي نگفته و حرفي نزده است ولي توجه داشته باشيد كه اينها خط قرمز است.)۱۱۸ بي گمان نظام اسلامي و ارزشها و باورهايي كه اين نظام بر آنها استوار است و در اصل سوم قانون اساسي به روشني بيان شده در حوزه نقد و انتقاد ناقدان نمي گنجد. با پذيرفتن اين اصول و در چارچوب آن باورها و ارزشها اگر انتقادي صورت بگيرد تا زماني كه به سست كردن نظام و ارزشهاي آن نينجامد آزاد است و اين نكته را امام راحل به روشني در رهنمودها و سخنان و سيره عملي خود ترسيم كرده است. امام با آن كه نقد و انتقاد را مايه هدايت و رشد و تعالي مي دانست و همواره اهل سوز و درد را دعوت به خيرخواهي و نقد هدايت گرانه و سالم مي كرد اما نسبت به باورهاي ديني و پايه هاي اعتقادي و اصول ارزشي حساسيّت ويژه داشت و غيرت ديني و شجاعت و صلابت او در اين زمينه زبانزد همگان است.
امام در مسأله عزل قائم مقام رهبري اين واقعيت را به اثبات رساند كه چارچوب دوستي و پيوند او با ديگران بر محور باورها و ارزشهاي پايدار ديني و مصلحت نظام اسلامي است; از اين روي به روشني به نمايندگان مجلس شوراي اسلامي يادآور شد: (سفارش اين موضوع لازم نيست كه دفاع از اسلام و نظام شوخي بردار نيست. در صورت تخطي هر كس در هر موقعيت بلافاصله به مردم معرفي مي شود.)۱۱۹ و به همه كساني كه در جامعه پايگاه و مخاطب دارند گوشزد كرد:
(طلاب عزيز ائمه محترم جمعه و جماعات روزنامه ها و راديو تلويزيون بايد براي مردم اين قضيه ساده را روشن كنند كه در اسلام مصلحت نظام از مسائلي است كه مقدم بر هر چيز است و همه بايد تابع آن باشيم.)۱۲۰
پايداري امام بر اصول پايدار شكوفه بسيار داد اسلام را به ژرفاي دلها برد باورندگان به اسلام را فزوني بخشيد. البته شماري هم تاب اين اصول مداري امام را نداشتند و از گردونه و چرخه نظام به كنار ماندند.
پاورقيها:
۱۴. (تحف العقول) ۳۳۷/۱ مؤسسه اعلمي بيروت.
۱۹. همان مدرك ج۷۴/۱۳.
۱۰. (اسلام و مقتضيات زمان) شهيد مطهري۲۸۵/.
۱۱. (انسان كامل) شهيد مطهري ۱۹۴.
۱۵. (ميزان الحكمه) ري شهري ج۵۷/۱۰ دفتر تبليغات اسلامي.
۱۶. سوره (بقره) آيه ۲۰۶.
۱۷. (صحيفه نور) ج۱۷۰/۲۰.
۱۸. همان مدرك۲۰۱/.
۱. سوره (آل عمران) آيه ۱۰۳.
۱۰۱. (نهج البلاغه) خ۱۶۶ ترجمه شهيدي۱۴۳/.
۱۰۲. همان نامه ۶ ترجمه شهيدي۲۷۵/.
۱۰۳. همان خ۲۱۶/.
۱۰۶. (صحيفه نور) ج۲۶۸/۱۷.
۱۰۷. همان ج۳۵۲/۱۳.
۱۰۸. همان۱۷۰/.
۱۰۹. (قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران) اصل نهم.
۱۱۰. روزنامه (جمهوري اسلامي) ۷۸/۹/۲۶.
۱۱۱. (صحيفه نور) ج۲۳۰/۱۴.
۱۱۲. همان۶۲/.
۱۱۳. همان۲۴۸/.
۱۱۴. همان۴۰/.
۱۱۵. همان ج۴۸/۲۱.
۱۱۶. (صحيفه نور) ج۹۴/۲۱.
۱۱۸. روزنامه (جمهوري اسلامي) ۷۵/۲/۱۵.
۱۲۰. همان۲۱۲/.
۱۰۰. همان۱۴۵/.
۱۰۵. (قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران با اصلاحات) اصل ۷۶.
۱۱۷. (قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران).
۱۱۹. (صحيفه نور) ج۱۰۶/۲۱.
۱۲. (اثباة الهداة) حر عاملي ج۷۱/۱ مطبعه علميه قم.
۱۳. (صحيفه نور) مجموعه رهنمودهاي امام خميني ج۹۷/۱۴ وزارت ارشاد اسلامي.
۱۰۴. (صحيفه نور) ج۴۸/۲۱.
۲۹. (تحف العقول) ۳۰۲/ بيروت.
۲۴. همان ج۱۷۸/۱۸.
۲۰. (نهج البلاغه) صبحي صالح خ۱۷۶ ترجمه شهيدي ۱۸۵/.
۲۳. (صحيفه نور) ج۹۶/۲۱.
۲. سوره (انفال) آيه ۶۳.
۲۸. (اصول كافي) ج۱۳۳/۲.
۲۶. سوره (ذاريات) آيه ۵۵.
۲۷. (اصول كافي) ج۶۳۸/۲; (فهرست غرر) ج۲۰۳/۷ چاپ دانشگاه.
۲۱. (فهرست غرر) ج۳۸۹/۷.
۲۵. سوره (زمر) آيه ۱۸.
۲۲. (تحف العقول) ۱۷۹ بيروت.
۳۰. (سرگذشتهاي ويژه از زندگي امام خميني) ج۲۵/۲ پيام آزادي.
۳۹. (صحيفه نور) ج۱۸۰/۲۱.
۳۱. همان۱۴۹/.
۳۴. همان ج۱۲۰/۱.
۳۵. (تحف العقول) ۲۶۳/ بيروت.
۳۶. (تحريرالوسيله) ج۴۶۶/۱.
۳۸. (اسلام و مقتضيات زمان)۲۸۵/.
۳۲. (صحيفه نور) ج۴۸/۲۱.
۳۳. همان ج۱۹۰/۴.
۳۷. همان.
۳. سوره (مائده) آيه ۵.
۴. سوره (عصر) آيه ۵.
۴۰. (حوزه و روحانيت در آئينه رهنمودهاي مقام معظم رهبري) ج۲۷۳/۱ سازمان تبليغات.
۴۶. همان۱۶۳/.
۴۷. (نهج البلاغه) نامه ۵۳/ ترجمه شهيدي۳۲۸/.
۴۱. (بحارالانوار) علامه مجلسي ج۷۵/۷۰; ج۱۶۵/۷۴ (با اندك اختلافي در تعبير).
۴۴. (همان ۲۴۴/.
۴۵. (اصول كافي) ج۱۹۳/۲.
۴۸. (صحيفه نور) ج۲۳۷/۱۴ .
۴۳. (صحيفه نور) ج۹۷/۱۴.
۴۲. سوره (مائده) آيه ۲۵.
۴۹. همان/ ۹۷ .
۵۰. همان۹۹/.
۵۴. همان۲۳۴/.
۵۸. سوره (ق) آيه ۱۶.
۵۹.سوره (انفال) آيه ۴۸.
۵۱. همان.
۵۲. همان.
۵۳. (خاطرات و مبارزات حجةالاسلام فلسفي) ۲۳۰/ مركز اسناد انقلاب اسلامي.
۵۵. همان.
۵۶. (بحارالانوار) علامه مجلسي ج۱۹۴/۷۵ مؤسسة الوفاء.
۵۷. (صحيفه نور) ج۷۸/۱۳.
۵. سوره (آل عمران) آيه۱۰۴.
۶۷. (صحيفه نور) ج۶۲/۱۴.
۶۱. سوره (اعراف) آيه ۲۷.
۶۸. سوره (مائده) آيه ۹۱.
۶۹. (بحارالانوار) ج۲۳۰/۷۴.
۶۶. (فهرست غرر)۳۹۶/.
۶۰. سوره (بقره) آيه ۲۶۸.
۶۲. سوره (مائده) آيه ۹۱.
۶۳. (صحيفه نور) ج۲۹/۱۹.
۶۴. (اصول كافي) ج۳۰۰/۲.
۶۵. (تعليم و تربيت) از مجموعه تبيان مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني.
۶. همان.
۷۳. (حديث ولايت) مجموعه رهنمودهاي مقام معظم رهبري ج۸۳/۲ تهيه و تنظيم دفتر مقام معظم رهبري.
۷۱. سوره (حجر) آيه ۴۷.
۷۲. سوره (حشر) آيه ۱۰.
۷۴. (بحارالانوار) ج۵۸۰/۷۵.
۷۶. (صحيفه نور) ج۲۳۶/۱۴.
۷۷. همان ج۲۳۳/۱۹.
۷۹. (سرگذشتهاي ويژه) جمعي از فضلاي حوزه ج۹۲/۱.
۷۸. (بحارالانوار ج۹۷/۱۰.
۷۵. (تحف العقول)۸۷/.
۷. (اصول كافي) ج۶۳۹/۲ دار صعب بيروت.
۷۰. سوره (ص) آيه ۶۴.
۸۲. (لسان العرب) ابن منظور واژه (نصح).
۸۶. همان /۲۵۸.
۸۸. (صحيفه نور) ج۹۶/۱۴.
۸۷. (فهرست غررالحكم)/۲۹۱.
۸۹. (نهج البلاغه) نامه۲۶/ ترجمه شهيدي/۲۸۸.
۸۱. مفردات راغب واژه (نصح).
۸۰. همان/۷۵.
۸۳. سوره (اعراف) آيه ۶۸.
۸۴. (فهرست غررالحكم) ج۳۸۲/۷.
۸۵. (صحيفه نور) ج۲۳۹/۱۴.
۸. (فرهنگ معين) و (لغت نامه دهخدا).
۹۱. (نهج البلاغه) خ۱۱۸ ترجمه شهيدي/۱۱۷.
۹۳. روزنامه (جمهوري اسلامي) ۷۵/۲/۱۵.
۹۵. همان۲۶۹.
۹۷. همان.
۹۹. همان/۲۴۴.
۹. (مجموعه رسائل) ج۲۰/۱.
۹۰. (بحارالانوار) ج۶۶/۷۲ مؤسسه الوفاء.
۹۲. (حديث ولايت) به رهنمودهاي مقام معظم رهبري ج۸۲/۳.
۹۴. (صحيفه نور) ج۲۶۸/۱۴.
۹۶. همان/۲۴۴.
۹۸. همان/۲۶۹.
منبع:نشريه حوزه ، شماره ۹۶

خبرگزاري فارس